2025-ci ilin martında ABŞ hərbi hava qüvvələri İranın dəstəklədiyi Yəmən husilərinin mövqelərinə yenidən zərbələr endirməyə başladı. ABŞ-ın yeni seçilmiş prezidenti Donald Tramp dərhal bu əməliyyatın "gözləniləndən də uğurlu" olduğunu bəyan edərək, husilərin "ilk dəfə sülhə hazır olduqlarını" əlavə etdi. Amma bu gurultulu bəyanatların arxasında daha dərin problemlər və təhlükələr yatır. Yəmən artıq yalnız növbəti regional münaqişə meydanı deyil, eyni zamanda bir neçə qlobal böhranın kəsişmə nöqtəsinə çevrilməkdədir.
"Əməliyyat düşündüyümüzdən daha uğurla davam edir", - deyə Donald Tramp ABŞ-ın Yəməndə husilərin obyektlərinə endirdiyi zərbələrin nəticələrini şərh edib. Onun sözlərinə görə, bu hücumlardan sonra üsyançılar ilk dəfə danışıqlara açıq olduqlarını dilə gətiriblər. Lakin Amerika liderinin qələbə dolu ritorikasının arxasında daha narahatedici reallıq var: Yəmən artıq sadəcə yerli münaqişənin deyil, qlobal qarşıdurmanın da meydanına çevrilərək, Vaşinqtonla Tehran arasında birbaşa toqquşma səhnəsi olub. Üstəlik, uzun müddət sadəcə İranın marionetləri sayılan husilər artıq İran ordusundan heç də zəif olmayan, hətta bəzi məqamlarda daha təhlükəli ola biləcək gücə çevriliblər.
2024-cü ilin payızında Yəmənin təhlükəsizlik qüvvələri Qırmızı dənizdə husilərin nəzarət etdiyi əraziyə üzən kiçik bir gəmini saxlayıblar. Gəminin göyərtəsində adi avtomatlar və raketlər yox, yüksək texnologiyalı avadanlıqlar, xüsusilə də hidrogen yanacaq elementləri aşkarlanıb. Görünüşcə sadəcə təkmilləşdirilmiş batareyaları xatırladan bu elementlər mahiyyətcə hərbi əməliyyatların gedişatını kökündən dəyişə biləcək texnologiyadır.
İndiyə qədər husilərin bölgədə hərbi və mülki obyektlərə qarşı fəal şəkildə istifadə etdiyi pilotsuz uçuş aparatları daxili yanma mühərrikləri ilə işləyirdi. Onların uçuş məsafəsi təxminən min kilometr təşkil edirdi və bu da artıq Qırmızı dənizin bütün ərazisinə, hətta Səudiyyə Ərəbistanının içərilərinə belə hücumlar təşkil etməyə imkan verirdi. Hidrogen yanacaq elementlərinə keçid isə dronların uçuş məsafəsini iki dəfə artırmaqla yanaşı, onları hava hücumundan müdafiə və xüsusi anti-dron bölmələri üçün praktiki olaraq görünməz edəcək. Səbəb isə yeni pilotsuz aparatların istilik və səs izi yaratmaması və müdafiə sistemlərinin belə vasitələrə qarşı effektivliyini ciddi şəkildə aşağı salmasıdır.
Husilər rəsmi olaraq bu texnologiyanın özlərinin ixtirası olduğunu bildirirlər, lakin aydındır ki, belə texnologiyaları onlara əsas müttəfiqi olan İran təqdim edib. Məhz Tehran dünyada "Ənsar Allah" hərəkatı kimi tanınan üsyançıları geniş miqyasda silah-sursat və hərbi texnologiyalarla təmin edir. İdeoloji və dini yaxınlıq (şiə islamının fərqli formaları) və Fars körfəzindəki sünni monarxiyalarına qarşı birgə mübarizə məqsədləri husiləri İranın regional xarici siyasət strategiyasının əsas elementinə çevirib.
Səudiyyə Ərəbistanının başçılıq etdiyi və 2015-ci ildə Yəməndə müharibəyə qatılan ərəb koalisiyası üçün münaqişə əsl tələyə çevrildi. Vəliəhd şahzadə Məhəmməd bin Salmanın beynəlxalq səviyyədə tanınan hökuməti tez bir zamanda bərpa etmək üçün qısa və nümayişkaranə əməliyyat kimi düşündüyü bu qarşıdurma çoxillik qanlı savaşa çevrildi və nəticədə nəzərə çarpacaq heç bir uğur əldə olunmadı. Say üstünlüyü, maliyyə və hərbi texnologiyalardakı mütləq üstünlüyə baxmayaraq, koalisiya faktiki olaraq bu kampaniyada məğlubiyyətə uğradı. Hazırda husilər paytaxt Sana şəhərini, ölkənin ən iri limanlarını və təxminən yarısını öz nəzarəti altında saxlayırlar.
Husilər heyrətamiz uyğunlaşma qabiliyyəti sayəsində mövqelərini möhkəmləndirib, təsir dairələrini genişləndirə biliblər. Onlar artıq partizan dəstəsinə oxşamır, öz iqtisadiyyatı, büdcəsi və hətta pul vahidi olan mütəşəkkil struktura çevriliblər. Bu qurumu artıq faktiki regional güc olaraq qəbul edir, beynəlxalq təşkilatlar da məcburən onunla danışıqlara girirlər.
Daha bir narahatlıq yaradan amil silah mənbələrinin qloballaşmasıdır. Husilər İrandan başqa digər problemli dövlətlərdən, xüsusilə Şimali Koreya və Rusiyadan silah və texnologiyalar əldə edir, bəzi ekspertlər isə Çinin də onlara hidrogen elementli pilotsuz uçuş aparatları daxil olmaqla, ikili təyinatlı məhsullar verdiyini hesab edirlər.
Lakin xüsusilə diqqətəlayiq məqam husilərin özlərinin hərbi-sənaye infrastrukturunu yaratmaq qabiliyyətidir. Yəmən üsyançıları hətta ballistik raket istehsalının tam dövrəsini mənimsədiklərini bildirirlər. Bu cür bəyanatların doğruluğunu yoxlamaq çətin olsa da, ABŞ kəşfiyyatı təsdiqləyir ki, husilərin hərbi infrastrukturu o qədər gizli və geniş əraziyə yayılıb ki, onları məhv etmək üçün edilən hər hansı cəhdlər son dərəcə mürəkkəb, bəzən isə tamamilə nəticəsiz olur.
Yaxın Şərqdə pilotsuz döyüş vasitələrini real şəraitdə ilk dəfə məhz husilər tətbiq etdilər. Onlar 2019-cu ilin sentyabrında Səudiyyə Ərəbistanının neft terminallarına hücum edərək hətta ən müasir Patriot tipli hava hücumundan müdafiə sistemlərinin də vacib infrastruktur obyektlərini tam qorumaq iqtidarında olmadığını nümayiş etdirdilər. Bundan iki il əvvəl Səudiyyə freqatına qarşı pilotsuz kamikadze-katerlərinin uğurlu tətbiqi isə Yəməndəki asimmetrik müharibə təhlükəsinin ənənəvi münaqişə təsəvvürlərinin çərçivəsinə sığmadığını açıq şəkildə ortaya qoymuşdu.
Beləliklə, Trampın "tezliklə əldə olunacaq qələbə və sülh danışıqları" haqqında sözlərinin arxasında daha təhlükəli və irimiqyaslı qarşıdurmanın perspektivləri gizlənir. ABŞ və İran arasında açıq toqquşma yaranacağı təqdirdə Yəmən üsyançıları Tehran ordusundan heç də zəif olmayan, hətta daha mürəkkəb bir düşmənə çevrilə bilər. O zaman Yəməndəki müharibə lokal faciədən çıxıb, regional miqyasda fəlakətə çevriləcək və bu fəlakətin nəticələri Yaxın Şərqin hüdudlarını çox aşacaqdır.
Regionun qarşılaşdığı ən böyük təhlükələrdən biri də husilərin pilotsuz uçuş aparatlarından geniş və kütləvi istifadəsidir. Yəmən üsyançıları dronları sadəcə taktikanın əlavəsi kimi deyil, öz hərbi strategiyalarının əsas elementi kimi tətbiq edirlər. Bu isə bölgədə qüvvələr balansını elə bir şəkildə dəyişib ki, hətta dünyanın böyük dövlətləri belə artıq husilərlə hesablaşmaq məcburiyyətində qalıblar.
Artıq bir neçə ildir ki, husilərin xüsusi təyinatlı döyüş qrupları Qırmızı dənizin sahilləri boyunca sürətlə hərəkət edərək, həm quru, həm də dəniz üzərindən xarici gəmilərə, o cümlədən ABŞ hərbi dəniz qüvvələrinin gəmilərinə qəfil hücumlar həyata keçirirlər. Amerikalılar bu hücumların bir neçəsini dəf edə biliblər, lakin həmin əməliyyatların effektivliyi Pentaqon üçün olduqca gözlənilməz və xoşagəlməz sürpriz oldu. Bir neçə min dollarlıq ucuz dronları məhv etmək üçün ABŞ hərbçiləri hər dəfə yüz minlərlə, bəzən isə milyonlarla dollarlıq raket-interseptorlar sərf etmək məcburiyyətindədirlər. Husilər bu strategiyanı uğurla tətbiq edərək, ucuz dronlarla ən böyük hərbi büdcəni belə tükəndirmək iqtidarında olduqlarını sübut ediblər.
İş o yerə çatıb ki, ABŞ Dəniz Piyadaları Korpusu rəhbərliyi husilərin taktikasını artıq ciddi şəkildə öyrənir və bu taktikaları gələcəkdə Sakit okeanda Çin ordusuna qarşı mümkün münaqişədə tətbiq etməyi düşünür. Bu faktın özü belə, Pentaqonun Yəmən üsyançılarına nə qədər ciddi yanaşdığını açıq göstərir.
Diqqət çəkən məqamlardan biri də Donald Trampın Ağ Evə qayıtdıqdan dərhal sonra husiləri ("Ənsar Allah") yenidən terror təşkilatları siyahısına daxil etməsi və Bayden administrasiyasının verdiyi humanitar güzəştləri ləğv etməsidir. Hələ 2025-ci ilin yanvarında, inauqurasiyasından cəmi iki gün sonra, Tramp husilərə qarşı hərbi əməliyyat hazırlamaq əmrini verdi. ABŞ prezidentinin bu addımı sırf ideoloji və ya humanitar səbəblərlə atdığı inandırıcı deyil — əksinə, o, Yəməndə keçirilən hərbi kampaniyada dünya ictimaiyyətinə asanlıqla təqdim edə biləcəyi sürətli və möhtəşəm qələbə fürsətini görmüşdü.
Lakin vəziyyət heç də sadə deyil. Husilər, İranın yaratdığı "müqavimət oxu"nun son böyük qruplaşmasıdır ki, onlar nəinki mövqelərini qoruyublar, hətta Yaxın Şərqdə öz təsirlərini gücləndirə biliblər. Tehranla ittifaqda olan digər qüvvələr məğlubiyyətə uğrayarkən (Bəşər Əsəd rejiminin çökməsi, Qəzzada HƏMAS-ın faktiki olaraq darmadağın edilməsi, Livan Hizbullahının İsrail xüsusi əməliyyatları nəticəsində misilsiz itkilər verməsi), husilər əksinə, İsrailə qarşı həyata keçirdikləri raket və dron zərbələri ilə öz nüfuzlarını daha da artırıblar. Bu, islam dünyasında böyük əks-səda doğuraraq "Ənsar Allah"ın imicini əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmləndirib.
Beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınmış Yəmən hökumətinin və Səudiyyə koalisiyasının husiləri uzun illər ərzində məğlub edə bilməməsi üsyançıların Yəmənin əhəmiyyətli ərazilərində dominant gücə çevrilməsinə gətirib çıxarıb. Onlar paytaxt Sananı, iri limanları nəzarətdə saxlayır, öz valyutalarını dövriyyəyə buraxır və hətta silah istehsalında tam müstəqillik iddiasındadırlar. Husilərin ballistik raket istehsal etdikləri barədə iddiaların doğruluğu mübahisəli olsa da, ABŞ kəşfiyyatı bu təşkilatın real hərbi gücünün Vaşinqtonun ilkin təxminlərindən qat-qat yüksək olduğunu artıq etiraf edib.
2025-ci ilin martında ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin Yəmənə endirdiyi zərbələr artıq sadəcə simvolik təzyiq addımı deyil, İranla genişmiqyaslı müharibəyə gedən real ilk addım sayıla bilər. Tramp çoxdan İrandan yeni nüvə sazişi əldə etməyə çalışır və Tehran razılaşmasa, "ağır nəticələr"lə təhdid edir. Bu arada ABŞ artıq Hind okeanındakı strateji əhəmiyyətli Dieqo-Qarsiya adasına uzun mənzilli "gözəgörünməz" B-2 bombardmançılarını yerləşdirərək genişmiqyaslı əməliyyatlara hazırlaşır.
Beləliklə, ABŞ-ın "kiçik və qələbəli müharibə" planı daha bir təhlükəli tələyə çevrilmək təhlükəsi ilə üzləşib. Tramp administrasiyasının optimist bəyanatları bu mürəkkəb vəziyyətin real çətinliklərini yalnız qismən ört-basdır edir.
Vaşinqtonun ictimaiyyətə açıqladığı məqsədlər məntiqi görünür: İsrailin təhlükəsizliyini təmin etmək və Qırmızı dənizdə gəmiçiliyi husilərin davamlı dron və raket hücumlarından qorumaq. Lakin reallıq zahirən görünəndən daha mürəkkəb ola bilər. Çox güman ki, Tramp administrasiyası başqa məqsədlər də güdür: bir tərəfdən, ABŞ-ın yeni prezidentinin Yaxın Şərqdə əvvəlki prezident Co Baydendən daha böyük uğurlar əldə edə biləcəyini nümayiş etdirmək, digər tərəfdən isə İranın qalan azsaylı döyüş qabiliyyətli müttəfiqlərindən birini tamamilə sıradan çıxarmaq.
Ancaq Yəmən kimi mürəkkəb bir münaqişədə uğur hətta ABŞ kimi fövqəldövlət üçün belə təmin olunmuş deyil. Husilər artıq dəfələrlə istənilən məntiqə meydan oxuyaraq mübarizə aparma qabiliyyətini nümayiş etdiriblər. Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ dünyanın ən müasir qərb silahlarından istifadə edərkən, Yəmən üsyançıları az qala Birinci Dünya müharibəsi dövrünün tüfəngləri ilə belə effektiv müharibə aparmağı bacardılar. Bu, qismən regionun ərəb ordularının hədsiz dərəcədə aşağı effektivliyi ilə əlaqədardır, lakin Pentaqon yaxşı anlayır ki, husilər kifayət qədər ciddi, yüksək motivasiyalı və fövqəladə adaptiv bir düşməndir.
Ekspertlər artıq ABŞ və husilər arasındakı qarşıdurmanı İkinci Dünya müharibəsindən sonra ABŞ hərbi dəniz qüvvələrinin iştirak etdiyi ən intensiv toqquşma kimi xarakterizə edirlər. ABŞ komandanlığının təmsilçiləri açıq şəkildə etiraf edirlər ki, husilərin istifadə etdiyi pilotsuz uçuş aparatları və raketlərin yaratdığı təhlükənin miqyası və səviyyəsi gözləniləndən qat-qat yüksəkdir. Bir neçə min dollarlıq ucuz bir dronu məhv etmək üçün ABŞ ordusu hər dəfə yüzlərlə, bəzən isə minlərlə dəfə daha baha olan raketlərdən istifadə etmək məcburiyyətində qalır. Nəticədə strateji təşəbbüs istər-istəməz Yəmən üsyançılarının əlinə keçir.
Başqa ciddi problem isə İranın öz müttəfiqlərinə Yəməndə dəstək vermək istəyi və imkanlarıdır. Son illərdə üzləşdiyi iqtisadi çətinliklərə baxmayaraq, Tehran üçün Yəməndə təsirini qorumaq strateji olaraq həyati əhəmiyyət daşıyır. Suriyada Əsəd rejiminin süqutundan, Qəzzada HƏMAS-ın darmadağın edilməsindən və Livandakı "Hizbullah"ın kritik həddə qədər zəifləməsindən sonra husilərin süqutu İran üçün regionda təsirin faciəvi şəkildə azalmasına səbəb ola bilər. Bu səbəblə də Tehran Yəməndə son nəfəsə qədər mübarizə aparacaqdır.
Digər mühüm amil Amerika komandanlığının kompetentliyi məsələsidir. Trampın orduya etdiyi təyinatlar ciddi suallar doğurur. ABŞ analitikləri dəfələrlə qeyd ediblər ki, prezident mühüm vəzifələrə ən yaxşı peşəkarları və strateqləri deyil, şəxsi olaraq özünə sədaqətli insanları seçməyə üstünlük verir. Belə şəraitdə səhvlərin və yanlış qərarların riski ciddi şəkildə artır.
Həmçinin, düşmənin məlumatlılığı amilini də nəzərə almaq lazımdır. Husilər ABŞ-ın planları barədə yalnız İranın yardımı ilə məlumat almırlar. Çox ehtimal ki, onları başqa oyunçular da kəşfiyyat məlumatları ilə təmin edir. Məsələn, son vaxtlar Tehranla ciddi şəkildə yaxınlaşmış Rusiyanın husilərlə hərbi məlumat mübadiləsi apardığı barədə ehtimallar səslənir. Hətta Moskvanın artıq Yəmənə silah göndərdiyi və ABŞ-ı yeni bir ağır müharibədə ilişib qalmağa məcbur etmək üçün husilərə hərbi taktika sahəsində məsləhət verdiyi də deyilir.
Lakin bütün bu təhdid və çətinliklərə baxmayaraq, ABŞ-ın Yəmənə genişmiqyaslı quru müdaxiləsi ehtimalı çox aşağıdır. Tramp, prinsipial olaraq, yeni uzunmüddətli münaqişələrə qoşulmaqdan çəkinən və əksinə, Amerika əsgərlərini vətənə qaytarmağa üstünlük verən siyasətçi kimi tanınır. Çox güman ki, müharibə ABŞ-ın artıq yaxşı tanıdığı taktika üzrə aparılacaq: silah istehsalı və saxlanması obyektlərinə qarşı kütləvi hava zərbələri, husilərin rəhbərliyində olan əsas şəxslərin, raket və dron istehsalı ilə məşğul olan mühəndislərin nöqtəvi şəkildə məhv edilməsi ilə.
Beləliklə, Tramp administrasiyasının bəyan etdiyi nikbin planların gerçəkliyi bir çox mürəkkəb və gözə çarpmayan amillərin təsiri altında dəyişə bilər və ABŞ-ın Yəməndə başladığı müharibə yeni bir bataqlığa çevrilmək təhlükəsi ilə üzləşir.
Bu yanaşmadan son onilliklərdə İsrail fələstinli qruplara qarşı uğurla və ardıcıl şəkildə istifadə edib. Təl-Əviv genişmiqyaslı münaqişələrdən yayınaraq, diqqətini lokal hədəfli zərbələrə, silah anbarlarının məhv edilməsinə və liderlərin fiziki aradan qaldırılmasına yönəldib. Böyük ehtimalla, amerikalılar da oxşar taktikanı tətbiq edəcəklər. Lakin İsraildən fərqli olaraq, ABŞ öz ərazisinə qarşı raket hücumları və ya quru müdaxiləsi təhlükəsindən ehtiyatlanmır — çünki husilərin Amerikanın şəhərlərini vura biləcək heç bir vasitəsi yoxdur. Yəmənli üsyançıların ən müasir raketləri belə, ABŞ-a qədər minlərlə kilometr məsafəni qət etməyə qadir deyil.
Bununla belə, bu cür “məhdud formatlı” müharibə olduqca uzunmüddətli və baha başa gələ biləcək bir qarşıdurmaya çevrilə bilər. Yəmən — sırf aviazərbələrlə “nizam-intizam” yaratmağın mümkünsüz olduğu çətin coğrafiyadır. Üsyançılar illərdir davam edən bombardmanlara adaptasiya olublar, hərbi infrastrukturları isə həm məxfi saxlanılır, həm də geniş şəkildə yayılıb. Bu mənada, əməliyyatın uğur qazanacağına heç bir zəmanət yoxdur.
Nəticə etibarilə, Trampın qarşısında iki yol var: ya bu müharibəni uzadıb ABŞ-ın resurslarını tükədən növbəti illərlə davam edən bir bataqlığa sürüklənmək, ya da qısa müddətdə “qalibiyyət” elan edib səs-küylü bir neçə aviazərbə ilə kifayətlənərək regiondan çəkilmək. Trampın xarakteri və siyasi davranış üslubunu nəzərə alsaq, ikinci ssenari daha real görünür — o, uzun sürən müharibələri sevmir və daha çox qısa, nümayişkaranə uğurların tərəfdarıdır.
Lakin bu münaqişənin nəzarətdən çıxaraq ABŞ-ı daha bir Yaxın Şərq avantürasına sürükləmək riski hələ də yüksək olaraq qalır. Belə bir halda Tramp özündən əvvəlkilərin taleyini təkrarlaya bilər — yəni müharibəni tez başa çatdırmaq ümidi ilə başlayıb, nəticədə ABŞ-ı illərlə davam edən, uğur ehtimalı çox aşağı olan bir hərbi fəlakətə salmaq.
Hazırda Yaxın Şərqin taleyi bir nəfərin — radikal qərarlara meylli və eksentrik davranışları ilə tanınan bir siyasətçinin əlindədir. Donalt Tramp, bir vaxtlar Rusiya ilə Ukrayna arasındakı müharibəni “24 saat ərzində dayandıra biləcəyini” iddia edən və pandemiyaya qarşı dezinfeksiyaedici inyeksiyalar təklif edən sabiq prezident, bu gün yenidən regionun və bəlkə də bütün dünyanın gələcəyini müəyyən edir. Məsələ yalnız bundadır: husilərə qarşı bu əməliyyat onun üçün növbəti hay-küylü PR kampaniyasına çevriləcək, yoxsa Yəmən və İran sərhədlərindən xeyli uzaqlarda da hiss olunacaq genişmiqyaslı qlobal qarşıdurmanın başlanğıcı olacaq?