Onlar öz himayədarlarını satdılar. Onları bəsləyən əli dişlədilər, özlərini yetişdirən, silahlandıran, ideologiya verən, sığınacaq və himayə təmin edənlərə qarşı silaha sarıldılar. Pakistan illərlə “Taliban”ı böyütdü, onu öz təsir aləti kimi istifadə edəcəyini düşündü, lakin indi bu alət İslamabad üçün ölümcül təhlükəyə çevrilib.
Hələ dünənə qədər taliblər itaətkar vassallar idi. Pakistan kəşfiyyatı onları maliyyələşdirir, təlim keçir, döyüşlərdə dəstəkləyir, düşmən mühasirəsindən çıxarır, silah və maliyyə ilə təmin edirdi. Məhz Pakistanın mədrəsələrində gələcək Taliban sahə komandirləri yetişdirilmişdi – indi isə məhz həmin komandirlər Pakistan ordusuna qarşı sərhəd boyu atəş açırlar.
Taliblər artıq açıq şəkildə bəyan edirlər: Pakistanın sərhədləri ədalətsiz çəkilib, puştun torpaqları onların "İslam Əmirliyinə" daxil olmalıdır. Onlar artıq sərhədə qüvvə yığır, hücumlar təşkil edir, Pakistan ordusunun forpostlarını məhv edir və İslamabadı açıq düşmən elan edirlər.
Absurd görünür? Bəli, ancaq tarixi unudanlar üçün. Pakistan illərlə radikal qruplardan öz maraqları üçün istifadə edirdi. İndi bu odun alovları İslamabadın özünü yandırır.
Tarixin bumeranqı: “Taliban” necə Pakistana qarşı qalxdı və bu yeni bir müharibəyə niyə yol aça bilər?
Pakistan hər zaman puştun separatizmindən qorxub. 1947-ci ildə ölkə yarandığı gündən İslamabad şimal ərazilərini "barıt çəlləyi" kimi görürdü: puştunlar Pakistan əhalisinin cəmi 20%-dən azını təşkil etsələr də, sərhəd bölgələrində dominant idilər və Britaniya tərəfindən müəyyən edilmiş Dürand xəttini heç vaxt qəbul etmirdilər.
Hələ Britaniya Hindistanı parçalanmadan öncə, Kabil bu sərhədi tanımır və bu torpaqlara iddia edirdi. Rəsmi olaraq, Əfqanıstan Pakistanın puştun torpaqları üzərindəki suverenliyini heç vaxt qəbul etməyib.
Pakistanda böyüyən və orada yetişdirilən “Taliban” İslamabadın əsas geosiyasi alətinə çevrildi. Lakin bu alət indi ən böyük təhlükəyə çevrilib. Əfqanıstanda hakimiyyətə gələn taliblər ambisiyalarını gizlətmirlər: onlar açıq şəkildə sərhədi tanımadıqlarını bəyan edir və Pakistan ordusu ilə getdikcə daha çox silahlı toqquşmalara girirlər.
Tarix dəfələrlə sübut edib: radikallarla oynayanlar gec-tez onların qurbanına çevrilirlər.
Taliban: öz ipini qıran kukla
1980-ci illərdə Sovet İttifaqı Əfqanıstana daxil olanda, Pakistan özünü ciddi təhlükə qarşısında gördü. Şimal qonşusunun qeyri-sabitliyi regiondakı güc balansını poza, İslamabadın iqtisadi maraqlarına zərbə vura və ən qorxulu ssenari – ölkə daxilində puştun separatizmini alovlandıra bilərdi.
Bu şəraitdə Pakistan elitası milli kimliyi dini fanatizmə çevirmək qərarına gəldi.
Bu, ilk və sonuncu dəfə deyildi ki, qlobal güclər islamizmi nəzarət aləti kimi istifadə etməyə çalışırdılar. 1980-ci illərdə İsrail HAMAS-ın yüksəlişini görməzliyə vururdu – çünki o zamanlar bu qrup, Fələstin hərəkatının dünyəvi təşkilatlarını zəiflətmək üçün əlverişli bir vasitə idi. Pakistan da eyni yolla getdi: Əfqanıstan döyüşçülərinə arxalandı, dini mədrəsələri hərbi təlim düşərgələrinə çevirdi.
Beləcə, “Taliban” doğuldu.
İslamabad ümid edirdi ki, taliblər Kabula təzyiq göstərmək, Hindistana qarşı istifadə olunmaq və hətta puştun ərazilərini nəzarətdə saxlamaq üçün itaətkar bir alət olacaq. Lakin kuklaları idarə edənlər çox gec anladılar ki, kukla ipini qırıb.
Pakistan “Taliban”ı necə xilas etdi və öz faciəsini hazırladı?
1990-cı illərin ortalarında “Taliban” məhv olmaq üzrə idi. Düşmənlər onları tam mühasirəyə almışdı, hərəkatın taleyi bir saç telindən asılı idi.
Lakin İslamabad öz yaratdığı qüvvənin məhv olmasına icazə verə bilməzdi.
Britaniyanın Jane’s Defence Weekly hərbi jurnalı Pakistanın taliblərə təcili olaraq tam ötürücülü "Toyota" pikapları göndərdiyini yazırdı - bu maşınlar “Taliban”ın məhv edilməsinin qarşısını aldı və onların əks-hücuma keçməsinə imkan yaratdı.
Həmin il Britaniya parlamentinə təqdim olunan məruzədə açıq yazılmışdı: Taliban sıralarında yüzlərlə pakistanlı, o cümlədən keçmiş hərbçilər döyüşür.
Pakistan “Taliban”ı yalnız xilas etmədi - o, “Taliban”ı gücləndirdi, silahlandırdı, lojistik və hərbi dəstəklə təmin etdi.
Amma bu, hansı qiymətə başa gəldi?
Pakistan mühasirədə: keçmiş müttəfiqlər ölümcül düşmənə çevrilir
Region böyük bir müharibənin astanasındadır. Pakistan-Əfqanıstan sərhədində vəziyyət hər gün daha da gərginləşir. Dünənə qədər İslamabad bu bölgədə öz iradəsini diqtə edirdi, amma bu gün hərbi forpostlar yanır, əsgərlər həlak olur, sərhəd isə açıq döyüş meydanına çevrilir.
İslamabadın iyirmi il əvvəl heç təsəvvür edə bilmədiyi ssenari: Pakistanın bəslədiyi və böyütdüyü Taliban indi onun suverenliyinə təhdid yaradır.
Lakin təhlükə təkcə Əfqanıstandan gəlmir.
Cənubda, Belucistanda müharibə onilliklərdir ki, davam edir və indi yeni alovlanma mərhələsinə girir. Ölkə daxilində separatçı əhval-ruhiyyə güclənir, Pakistan ordusu isə hər şeyi zorakılıqla həll etməyə öyrəşib. Lakin indi vəziyyəti nəzarətdə saxlamaq getdikcə çətinləşir.
İslamabad böyük geosiyasi oyun qurmağa çalışarkən, özü paramparça olmuş bir şahmat taxtasına çevrildi – burada fiqurlar artıq öz qaydaları ilə oynayır.
Kim düşünərdi ki, Pakistanın əsas geostrateji aləti – “Taliban” - nə vaxtsa onun ən təhlükəli düşməninə çevriləcək?
İslamabad illərlə əfqan döyüşçülərini bəslədi, silahlandırdı, onlara təlim keçdi, maliyyələşdirdi, sığınacaq və lojistika təmin etdi. Əgər Pakistan olmasaydı, “Taliban” da olmazdı. İndi, hərəkat Kabulda tam hakimiyyətə yiyələndikdən sonra, o, öz keçmiş himayədarına arxa çevirdi və ona qarşı yeni bir cəbhə açdı.
İndi əfqan talibləri Pakistani nəinki müttəfiq saymır, hətta onu açıq-aşkar təhqir edirlər. Onlar İslamabadın Amerikanın Əfqanıstandakı işğalını necə dəstəklədiyini, Pakistan kəşfiyyatının ABŞ-a talib döyüşçüləri haqqında necə məlumat ötürdüyünü, 2001-ci ildə Pakistanın Vaşinqtonun yanında necə mövqe tutduğunu unutmurlar.
2021-ci ildən “Taliban” yenidən hakimiyyətə gələndən sonra onların puştun kimliyi daha da gücləndi. Onlar hökməti tam öz adamları ilə doldurdu, tacikləri və özbəkləri sıxışdırdı. Onlar Britaniyanın çəkdiyi sərhədlərin ədalətsiz olduğunu bəyan edir, Dürand xətti boyunca hərbi mövqelərini gücləndirir və açıq şəkildə Pakistana təhdid edirlər.
2024-cü ilin payızında “Taliban” sərhəd boyunca hərbi istehkamlar inşa etməyə və oraya döyüş birləşmələri cəmləşdirməyə başladı. İslamabad bunu müharibəyə hazırlıq kimi şərh etdi - və, görünən odur ki, tamamilə haqlıdır.
Pakistan açıq müharibədən qorxmur - amma partizan savaşından qorxur.
Sözsüz ki, Pakistan ordusu “Taliban”ı qüvvə baxımından üstələyir. Hətta əfqan döyüşçüləri ABŞ-ın Əfqanıstandan çıxandan sonra buraxdığı texnikanı əldə etsələr də, bu, hərbi aviasiya, lojistika və təşkilatlanma baxımından olan fərqi bağlamır. Açıq döyüşdə İslamabad həmişə daha üstün olacaq.
Taliblər artıq çoxdan açıq döyüş aparmırlar. Onları məğlubedilməz edən də məhz partizan taktikasıdır. Sovetlərə, amerikalılara və NATO-ya qalib gələn bu döyüş tərzi Pakistanı da eyni aqibətə sürükləyə bilər. Taliblər böyük orduları necə tükəndirməyi, təchizat yollarını necə kəsməyi, düşməni illərlə əritmək üçün aşağı intensivlikli müharibə aparmağı çox yaxşı bilirlər.
Pakistani qorxudan əsas məqam isə odur ki, taliblərin ölkə daxilində də tərəfdarları var.
Pakistanın şimalındakı puştun bölgələri sadəcə sərhəd zonası deyil. Bu, “Taliban”ın yerli əhalinin dəstəyini gözlədiyi bir regiondur. Pakistan ordusunun hər məhv etdiyi kənd, hər həbs etdiyi döyüşçü, hər bombaladığı ev – talib partizan dəstələrini daha da gücləndirir.
Cənubda başqa bir müharibə qaynayır: Belucistan
Əgər Pakistan şimalda radikallarla döyüşürsə, cənubda separatçılarla vuruşur.
1970-ci illərdən Belucistanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyanlar mütəmadi olaraq baş qaldırır. Beluc separatçı dəstələri partizan müharibəsi aparır, sabotajlar həyata keçirir, infrastruktur obyektlərini partladır, terror aktları təşkil edirlər.
İndi beluclərin yeni düşməni var – Çin.
Pekin milyardlarla dolları regionun inkişafına yatırır: yollar, limanlar, zavodlar inşa edir. Çin Belucistanı iqtisadi mərkəzə çevirmək istəyir. İslamabad üçün bu, bölgəni nəzarətdə saxlamaq üçün bir fürsətdir. Separatçılar üçün bu, fəlakətdir.
Beluc silahlıları çinli mülki vətəndaşları və infrastruktur obyektlərini hədəfə almağa başlayıblar. Onlar Pekini yeni müstəmləkəçi güc hesab edir və əmindirlər ki, Çin yatırımları İslamabadın nəzarətini gücləndirir.
Beluclər illərlə Əfqanıstandan öz bazaları kimi istifadə edirdilər, lakin Taliban hakimiyyətə gələndən sonra ora qaçmağa məcbur oldular. Niyə?
- İdeoloji fərqlər. Beluc döyüşçüləri dünyəvidir, onların mübarizəsi islamizm yox, milli azadlıq mübarizəsidir.
- Torpaq münaqişəsi. Belucistanın bir hissəsi əfqan torpaqlarına yayılır, taliblər isə bu əraziləri vermək fikrində deyil.
- Təsir uğrunda mübarizə. "Pakistan Talibani" belucləri aktiv şəkildə öz sıralarına cəlb edir ki, bu da separatçıları zəiflədir.
…11 sentyabr 2001 terror aktlarından sonra Pakistan geosiyasi bir tələyə düşdü.
Bir tərəfdən, İslamabad ABŞ-la açıq şəkildə qarşıdurmaya getmək istəmirdi. O, NATO-nun Əfqanıstandakı hərbi əməliyyatlarının əsas lojistik mərkəzi idi: NATO qoşunlarının təminatının 80%-ə qədəri Pakistan limanları və yolları vasitəsilə həyata keçirilirdi.
Digər tərəfdən, Pakistan elitası və ordusu “Taliban”ı qeyri-rəsmi olaraq dəstəkləməyə davam edirdi.
Bu ikili oyun 20 ilə yaxın davam etdi. İslamabad özünü ABŞ-ın müttəfiqi kimi göstərsə də, əslində talibləri qoruyur, onların komandirlərini gizlədir, sərhəddən onların təminatını təşkil edirdi.
İslamabad hər şeyi idarə etdiyini düşünürdü.
2021-ci ildə “Taliban” yenidən Kabulda hakimiyyətə gələndə vəziyyət tamamilə dəyişdi.
Pakistan qələbəni qeyd edirdi: Baş nazir İmran Xan fərəhlə bəyan edirdi ki, "Əfqan xalqı nəhayət ki, köləlik zəncirlərini qırdı!"
Amma heç kim gözləmirdi ki, yeni “Taliban” köhnə “Taliban” olmayacaq.
Yeni taliblər Pakistan mədrəsələrində oxumayıblar. Onlar İslamabaddan asılı olmayıblar və ona heç bir minnətdarlıq hiss etmirlər.
Əsas fərq isə budur ki, onlar Pakistanın ABŞ-la necə əməkdaşlıq etdiyini unutmurlar. Onların gözündə İslamabad, ABŞ-a sərhədlərini açaraq, onun əfqan torpaqlarına hücum etməsinə və liderlərini öldürməsinə imkan verən satqındır.
Bu “Taliban”ın parçalanmasına səbəb oldu.
İslamabad isə indi yaratdığı canavarın dişləri arasında sıxışıb.
2007-ci ildə Pakistanın içindəki puştun döyüşçüləri İslamabada müharibə elan etdilər. Beləcə, "Tehrik-e-Taliban Pakistan" (TTP) – “Pakistan Talibani” yaradıldı. Bu hərəkatın tək bir məqsədi var idi: puştun torpaqlarında müstəqil İslam Əmirliyi qurmaq.
İndi İslamabadın qarşısında yeni bir cəbhə açılıb:
- Əfqanıstan “Taliban”i Pakistan sərhədlərini tanımır və ölkənin bəzi ərazilərinə iddia edir.
- Pakistan “Taliban”i hökumətə qarşı partizan müharibəsi aparır.
- Sərhəd boyunca qanlı toqquşmalar getdikcə daha da intensivləşir.
İslamabadın çıxış yolu yoxdur.
İslamabadla “Taliban” arasındakı qarşıdurma çoxdan yetişirdi. Pakistan həmişə puştun separatizmindən qorxub. Çünki puştunlar ölkə əhalisinin cəmi 20%-ni təşkil etsələr də, şimal sərhəd bölgələrində dominant qüvvə idilər. Britaniyalılar Dürand xəttini çəkərkən puştun tayfalarına fikir vermədən onları iki dövlətə böldülər. Əfqanıstan isə bu sərhədi heç vaxt tanımadı.
“Taliban” hakimiyyəti tam ələ keçirdikdən sonra bu məsələni yenidən gündəmə gətirdi. Onların yeni layihəsi puştun etnonasionalizmi əsasında qurulan bir Əmirlikdir. Onlar əfqan hökumətini öz adamları ilə dolduraraq tacikləri, hzaraları, özbəkləri sıxışdırdılar. İndi isə növbəti addım - sərhədi genişləndirməkdir.
2024-cü ilin payızında “Taliban” Pakistan sərhədi boyunca istehkamlar inşa etməyə və oraya döyüş bölmələri yığmağa başladı. İslamabad isə dərhal anladı: qonşuları müharibəyə hazırlaşır.
Pakistan cavab verdi. Birinci zərbəni vuraraq taliblərin ön mövqelərini dağıtdı, istehkamları məhv etdi və silahlılarını sərhəddən uzaqlaşdırdı.
Hər şey həll olunmuş kimi görünürdü - çünki “Taliban” Pakistan ordusuna açıq döyüşdə müqavimət göstərə bilməzdi. Lakin bu regionda heç vaxt müharibə təkcə açıq döyüşlə aparılmayıb.
Əgər taliblər Pakistanla üz-üzə döyüşə bilmirsə, onlar başqa yolla döyüşəcəklər. Partizan taktikası, strateji obyektlərə zərbələr, pusqular, terror aktları, sabotajlar – bu, onların tərzidir.
Məhz bu cür müharibə ABŞ-ı Əfqanıstanda məğlubiyyətə uğratdı.
“Taliban”ın ən böyük üstünlüyü odur ki, Pakistanın şimalındakı puştun əhalisi onların yanındadır.
Bu insanlar İslamabadı nifrətlə xatırlayırlar – çünki illərlə onun sərt siyasətinin qurbanı olublar. İndi isə Pakistan ordusunun artilleriya zərbələri onların kəndlərini yerlə-yeksan edir.
Pakistan hər vurduğu zərbə ilə yeni “Taliban” döyüşçülərini yetişdirir.
İslamabad fəlakət qarşısındadır. O, sərhədi nəzarətdə saxlaya bilər, lakin dağlarda gizlənən döyüşçüləri yox edə bilməz. Kəndləri məhv edə bilər, amma Talibanı təkcə bir hərbi hərəkat deyil, minlərlə puştunun milli ideyası edən ideologiyanı məhv edə bilməz.
İŞİD-X – Pakistan uğrunda savaşda üçüncü oyunçu
“Taliban”ın beluc döyüşçülərinin və Pakistanın eyni anda vuruşduğu başqa bir düşmən var – "Xorasan İslam Dövləti" (İŞİD-X).
Bu, 2024-cü ildə Moskvanın "Crocus City Hall" konsert zalında qırğın törədən həmin terror qruplaşmasıdır. Onlar “Taliban”ı nifrətlə qarşılayırlar – çünki onu çox yumşaq hesab edirlər.
İŞİD-X-in məqsədi qlobal xilafət qurmaqdır, və onlar heç bir kompromisi qəbul etmirlər.
“Taliban” İŞİD-X-in Pakistan tərəfindən gizli dəstək aldığını iddia edir. Beluclər isə daha da irəli gedərək əmindirlər ki, İslamabad bu cihadçılardan dövlət düşmənlərinə qarşı alət kimi istifadə edir.
Təbii ki, bu barədə açıq sübutlar yoxdur. Lakin terrorizmin həyat norması olduğu bu regionda heç bir ehtimalı istisna etmək olmaz.
Bu gün Pakistan eyni anda üç cəbhədə müharibə aparır:
- “Taliban” onun sərhədlərinə hücum edir və puştun ərazilərini ələ keçirmək istəyir.
- Beluc separatçıları yeni zorakılıq dalğasına başlayıb.
- İŞİD-X regionda terror yayaraq bütün tərəfləri təhdid edir.