2025-ci il siyasəti narahatedici bir notla başladı. Hökumət və siyasi böhranlar nəhəng dalğalar kimi ölkələri bir-birinin ardınca vuraraq mövcud idarəetmə mexanizmlərini sarsıdır. Bir zamanlar sabitliyin və demokratiyanın simvolu hesab edilən Fransa indi siyasi parçalanmanın mərkəzindədir.
Fransa: Avropa siyasətinin sınmış güzgüsü
Bir vaxtlar bagetlərin və səhər qəhvəsinin ətri ilə dolu Paris küçələrində bu gün etiraz səsləri əks-səda verir. 7 iyul 2024-cü il növbədənkənar seçkilərindən sonra alovlanan siyasi böhran təkcə ölkəni sarsıtmaqla qalmayıb, onun ənənəvi dayaqlarını da dağıdıb. Parlamentdəki çoxluğu itirən Prezident Emmanuel Makron artıq Fransa siyasətinin memarı kimi görünmür. Onun bir vaxtlar özünəinamlı idarəetmə tərzi indi avtoritarlıqda ittiham olunur.
Seçkilərin nəticələri bir şeyi açıq şəkildə göstərdi: Fransa yorulub. İnsanlar dəyişiklik istəyərək, ədalət və bərabərlik arzularını birləşdirən solçu koalisiya olan Yeni Xalq Cəbhəsini (NFP) seçdi. Lakin Makron barışıq yolu əvəzinə qarşıdurmanı seçdi. NFP liderinə baş nazir postunu verməkdən imtina etməsi parlament xaosunun təkanverici qüvvəsinə çevrildi. Etimadsızlıq votumu, təyin olunmuş baş nazirlərin istefaları, yeni təyinatların uğursuzluğu... İcra hakimiyyəti iflic vəziyyətdədir, Fransa isə qeyri-müəyyənliyin kənarında dayanıb.
Fransa uzun müddət güclü prezident idarəçiliyi ilə yaşamağa öyrəşib. Amma bu gün parçalanmış Milli Məclis göstərir ki, fərdi qərarların dövrü keçmişdə qalıb. Solçulardan ultra-sağçılara qədər siyasi qruplar öz ambisiyaları naminə ölkəni parçalamağa hazırdır. Nəzarəti itirmiş Makron hakimiyyət qalıqlarından yapışır, lakin onun mərkəzləşdirilmiş idarəetmə modeli çat verir.
Siyasi böhranların barometri kimi iqtisadiyyat da qeyri-sabitliyə sürətlə reaksiya verir. İnvestorlar Fransadan üz çevirir. Vergi islahatları və sosial ədalət arzuları toz kimi dağılır. Avropa Fransaya narahatlıqla baxdığı halda, ölkə özü zədələnmiş sükanı olan bir gəmi kimi fırtınanın içində qalıb.
Lakin ən təhlükəli məqam cəmiyyətdə artan gərginlikdir. Həm sol, həm də sağ radikal qüvvələr böhranı öz məqsədləri üçün tramplin kimi istifadə edir. NFP iqtisadi bərabərlik və ədalət vəd edir, Makronu xalqın maraqlarını satmaqda ittiham edir. Ultra-sağçılar isə əksinə, miqrantlarla bağlı qorxuları qızışdırır və milli kimliyin itirilməsinə dair ritorikalarla boşluğu doldururlar. Fransa ideologiyaların toqquşduğu, siyasi temperaturun hər gün artdığı bir arenaya çevrilib.
Bu böhran təkcə Fransa problemi deyil. O, dünyanın hər yerində müşahidə etdiyimiz qlobal dəyişiklikləri əks etdirir. Avstriya, Cənubi Koreya, ABŞ — siyasi modellər yeni çağırışların təzyiqi altında qırılır. Sual budur: Fransa bu labirintdən çıxış yolu tapacaqmı, yoxsa köhnə dünyanın dağılma zəncirində ilk domino olacaq?
Bu gün bir vaxtlar siyasi sabitliyin və demokratiyanın təcəssümü olan Fransa qaynar qeyri-sabitlik mərkəzinə çevrilir. Parlament seçkiləri ilə başlayan siyasi böhran artıq hakimiyyət kabinetlərinin sərhədlərini aşaraq küçələrə və meydanlara yayılıb. Cəmiyyətdəki parçalanma daha da dərinləşir və bu çat yalnız ölkənin daxili mənzərəsini deyil, həm də Avropa İttifaqının təməlini sarsıdan uçquna çevrilə bilər.
Kütləvi etirazlar — Fransa siyasətinin köhnə yoldaşı - bu gün tammiqyaslı sosial qeyri-sabitlik təhlükəsini xəbərdar edən bir çağırış kimidir. Tətillərin dalğaları və küçə toqquşmaları fransızların narazılığının simvoluna çevrilib. Bu, artıq təkcə ayrı-ayrı islahatlar uğrunda mübarizə deyil - bu, mövcud sistemdən məyus olmuş cəmiyyətin çığırtısıdır.
Böhran bütün sahələrə təsir edir: dövlət institutlarına olan etimaddan tutmuş vətəndaşların gündəlik həyatına qədər. Qarşıdurmaların hər yeni dalğası hakimiyyətin iflici təhlükəsini artırır. Siyasi fəaliyyətsizliklə qidalanan sosial münaqişə uzunmüddətli böhrana çevrilə bilər ki, bu da bütün təbəqələri əhatə edəcək.
Fransa Avropa İttifaqının əsas oyunçusudur və onun böhranı istər-istəməz ümumavropa siyasətinə təsir edir. Avropanın miqrasiya böhranı, enerji təhlükəsizliyi və Aİ islahatları ilə üz-üzə qaldığı bir vaxtda Parisin daxili problemləri ənənəvi olaraq inteqrasiya proseslərinin mühərriki olan fransız-alman birliyini sarsıdır.
Bu günkü Fransa Avropaya mürəkkəb qərarlar qəbul etməyə hazır olan lider təklif edə bilmir. Əksinə, o, zəifliyin simvoluna çevrilib. Fransa beynəlxalq arenadakı mövqeyini itirir, bu isə ümumavropa proseslərinin yavaşlaması və Brüsselin strateji qeyri-müəyyənlik vəziyyətinə düşməsi təhlükəsini artırır.
Emmanuel Makron iki yol arasında seçim etmək məcburiyyətindədir: sərt xətti qoruyub saxlamaq və ya parlamentlə kompromis axtarmaq. Lakin vaxt onun xeyrinə işləmir. Geniş koalisiya yaratmaq xilasedici dairə ola bilərdi, lakin siyasi qütbləşmə və elitaların inadkarlığı konsensusa gedən yolu bağlayır.
Büdcə ilə bağlı müvəqqəti razılaşmalar, sosial siyasət islahatları və rəqibləri dinləməyə hazırlıq zəruridir. Amma əsas təhlükə hərəkətsizlikdir. Əgər indiki tendensiyalar davam edərsə, Fransa Beşinci Respublikanın təməlini sarsıda biləcək xaosa yuvarlana bilər.
Bu təkcə daxili sınaq deyil, həm də dünya demokratiyaları üçün bir dərsdir. Cəmiyyətdə qütbləşmə, ənənəvi partiyalara olan etimadın itirilməsi, liderlərin yeni çağırışlarla mübarizə apara bilməməsi inkişaf etmiş ölkələri əhatə edən dərin böhranın əlamətləridir. Fransanın rəhbərliyinin bu çıxılmaz vəziyyətdən çıxmaq bacarığı təkcə Fransa üçün deyil, bütün Avropa üçün test olacaq. Fransa tarazlığını qoruyub saxlaya biləcəkmi, yoxsa onun süqutu qlobal siyasətdə genişmiqyaslı dəyişikliklərin siqnalı olacaq? Sual hələ açıq qalır.
Avstriya: Avropanın qəlbində sağçı dönüş
Uzun illərdir siyasi sabitliyin simvolu olan Avstriya bu gün tarixi dəyişikliklər yaşayır. 2024-cü il sentyabrın 29-da keçirilən parlament seçkilərindən sonra ölkə burulğanlı dənizdə sükanı olmayan gəmi kimi təlatümlər içindədir. Seçkilərdə birinci yeri tutan ultra-sağçı Azadlıq Partiyası (FPÖ) qaydaları dəyişdi və prezident Aleksandr Van der Bellenin bu partiyaya yanvarın 6-da hökumət qurmağı tapşırması təkcə daxili müzakirələrə deyil, Brüsseldə də narahatlığa səbəb oldu.
FPÖ-nün yüksəlişi sadəcə seçkiqabağı təbliğatın nəticəsi deyil. Bu, onilliklərdir davam edən iqtisadi qeyri-müəyyənlik, miqrasiya təzyiqinin artması və ənənəvi partiyalardan məyusluğun cəmiyyətdə yaratdığı cavabdır. Milli ritorikası, sərt Avropa skeptisizmi və radikal islahat planları ilə FPÖ sərhədlərə nəzarətin bərpasını, Brüsselin təsirinin azaldılmasını və "Avstriya dəyərlərinin" müdafiəsini vəd etdi. Onların uğuru təkcə avstriyalıların əhval-ruhiyyəsini əks etdirmir – o, bütün Avropa boyunca sağçı qüvvələrin güclənməsi tendensiyasına uyğundur.
Prezident Van der Bellenin əvvəlcə FPÖ-yə mandat verməkdən imtina etməsi, daha sonra bir neçə aydan sonra bu partiyaya hökumət qurmaq şansı verməsi böyük əks-səda doğurdu. Əvvəlcə mandat verilən Mühafizəkar Xalq Partiyası (ÖVP) bu tapşırığın öhdəsindən gələ bilmədi. Siyasi parçalanma, büdcə uğrunda mübarizə və kompromisə nail olmaqda acizlik ənənəvi elitanın zəifliyini daha da vurğuladı.
Seçkilərdə uğur gətirən radikal ritorika işlək hökumət qurmaq yolunda ciddi maneəyə çevrilir. Hətta FPÖ-yə mandat verilmiş şəraitdə belə, digər partiyaları ölkəni səmərəli idarə edə biləcəyinə inandırmaq çətin olaraq qalır. Əsas maneələr – büdcə, sosial siyasət və Aİ ilə münasibətlər məsələləridir.
Artıq cəmiyyətdə etiraz əhval-ruhiyyəsi artır. Siyasətin radikallaşması qaçılmaz olaraq qütbləşməni gücləndirəcək və mümkün kütləvi etirazlar siyasi böhranın yeni dalğasına səbəb ola bilər.
Avstriyadan kənarda da narahatlıq artır. Artıq daxili ziddiyyətlərdən zəifləyən Avropa İttifaqı üçün FPÖ-nün güclənməsi xoşagəlməz bir sürprizdir. Aİ-nin üzvü olmasına baxmayaraq, Avstriyanın yeni siyasi kursu blokun əsas prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil edə bilər. Əgər ultra-sağçılar güclərini möhkəmləndirsələr, bu, radikal partiyaların populyarlıq qazandığı Almaniya, Niderland və Fransa kimi digər ölkələr üçün təhlükəli presedent yarada bilər.
Avstriyanın sağa dönməsi təkcə siyasi üstünlüklərin dəyişməsini deyil, həm də ənənəvi demokratiya modelinin böhranını simvolizə edir. İqtisadi çağırışlar, miqrasiya siyasəti və elitalarla cəmiyyət arasındakı uçurum radikalizmi qidalandıran mühit yaradır.
FPÖ idarəetmədə effektivliyini sübut etsə, bu, ənənəvi partiyalar üçün ciddi zərbə olacaq və Avropada sağçı qüvvələrin konsolidasiyasına təkan verəcək. Lakin radikal siyasət böhranı dərinləşdirərsə, bu, həm Avstriyada, həm də onun hüdudlarından kənarda daha böyük məyusluğa və güclənən etirazlara səbəb ola bilər.
Avstriya bıçağın tiyəsində dayanıb. Hər bir addım ya siyasi sistemin yenilənməsinə, ya da daha böyük xaosa aparacaq. Vyana üzərində narahatlıqla gözünü zilləmiş Avropa bir sualla qarşı-qarşıyadır: bu, müvəqqəti böhrandır, yoxsa sağçı düzənin başlanğıcı?
Almaniya: sağa sürüklənmə
Bir zamanlar Avropa İttifaqında sabitliyin dayağı olan Almaniyanın siyasi mənzərəsi bu gün monolitdə yaranan dərin çatları xatırladır. 2021-ci ildə qurulmuş hökumət koalisiyasının dağılması ideoloji qarşıdurmaların və iqtisadi çağırışların təsiri ilə baş verən uzunmüddətli böhranın nəticəsidir. Sosial-demokratlar (SPD), “Yaşıllar” və Azad Demokrat Partiyası (FDP) arasındakı fikir ayrılıqları ölkəni 2025-ci ilin 23 fevralında keçiriləcək növbədənkənar seçkilər qarşısında qoyub.
Proqressiv siyasətin simvolu olmağa çalışan bu koalisiya barışmaz ziddiyyətlər qarşısında tab gətirə bilmədi. SPD iqtisadi tənəzzül dövründə bərabərsizliyin azaldılmasına və əhalinin sosial müdafiəsinə yönəlmiş xərclərin artırılmasını tələb edirdi. FDP isə sərt maliyyə intizamını müdafiə edirdi. Bu vəziyyətdə “Yaşıllar” iri miqyaslı ekoloji layihələrə investisiyaları israrla irəli sürərək müzakirələrə əlavə bir çətinlik qatırdı.
Bu daxili gərginliklər xarici amillərin təsiri ilə daha da kəskinləşdi. Rusiyadan qaz tədarükünün azalması ilə yaranmış enerji böhranı və vətəndaşların alıcılıq qabiliyyətini zəiflədən inflyasiya kompromis əldə etməyi demək olar ki, qeyri-mümkün etdi. Büdcə kəsiri koalisiyanı dağıdan və hakim elitaların vahid həll təklif edə bilməməsini nümayiş etdirən əsas maneəyə çevrildi.
Gözlənilən seçkilər sadəcə siyasi sistemin yenilənməsi deyil, həm də alman cəmiyyətindəki dərin etimad böhranının göstəricisi olacaq. Sorğular “Almaniya üçün Alternativ” (AfD) partiyasının populyarlığının artdığını göstərir. Sərt antimiqrasiya və anti-Brüssel ritorikası ilə AfD milyonlarla ənənəvi partiyalardan məyus olan almanın etiraz səsinə çevrilir.
Əgər AfD ikinci, hətta birinci yeri tutarsa, Almaniya hökumət qurmaqda daha mürəkkəb problemlərlə üzləşəcək. Yeganə mümkün həll CDU (“Xristian Demokrat İttifaqı”), “Yaşıllar” və FDP arasında koalisiya ola bilər. Lakin belə bir birlik çətin danışıqlar və əhəmiyyətli güzəştlər tələb edəcək ki, bu da seçiciləri daha da məyus edə bilər.
Avropa İttifaqının iqtisadi və siyasi lideri olaraq Almaniyanın rolu bütün qitə üçün müəyyənedici əhəmiyyət daşıyır. AfD-nin güclənməsi və ya hakimiyyətə gəlməsi Avropa siyasətini radikal şəkildə dəyişə bilər.
Aİ-yə qarşı tənqidlər, miqrasiya kvotalarının rədd edilməsi, ekoloji islahatlara və Rusiyaya qarşı sanksiyalara qarşı çıxışlar AfD-nin təsirinin güclənməsi fonunda Berlində yeni gündəliyin əsasını təşkil edə bilər. Belə bir ssenari təkcə Aİ-ni sarsıtmayacaq, həm də Fransada, Niderlandda və İsveçdə radikal sağçı hərakatları ilhamlandıraraq Avropada radikallaşmanın yeni dalğasına səbəb ola bilər.
23 fevral seçkilərinin nəticəsi təkcə Almaniya üçün deyil, həm də Avropa üçün həlledici olacaq. SPD və CDU kimi bir vaxtlar siyasi sistemin dayağı olan partiyalara etimadın itirilməsi cəmiyyətin böhranın dərinliyini göstərir. Ənənəvi partiyalar təkcə səslər uğrunda deyil, həm də seçicilərin gözündəki legitimlikləri uğrunda mübarizə aparmalı olacaqlar.
Lakin əgər AfD populyarlığını artırmağa davam etsə, bu, demokratik institutlar üçün ciddi təhlükə yaradacaq. Artıq radikal ritorika və anti-demokratik çıxışlarla tənqid olunan sağçı qüvvələr siyasi vakuumdan istifadə edərək mövqelərini möhkəmləndirə bilərlər.
Almaniyanın böhranı Avropada daha geniş miqyaslı prosesləri əks etdirir. İqtisadi qeyri-sabitlik, elitalardan narazılıq və artan qütbləşmə, ənənəvi yanaşmaların daha işlək olmadığını göstərən yeni bir reallıq yaradır.
Növbədənkənar seçkilər ya demokratiyanın dirçəlməsi, ya da onun zəifləməsi yolunda dönüş nöqtəsi ola bilər. Avropanın ən böyük iqtisadiyyatı olan Almaniya seçim qarşısındadır və onun qərarı təkcə ölkənin deyil, bütün Avropa İttifaqının taleyini müəyyən edəcək. Sual isə budur: bu böhran keçmiş səhvlərdən dərs çıxarmağa təkan olacaq, yoxsa Avropanın simasını dəyişdirəcək sağçı dönəmin başlanğıcı?
Niderland və Belçika: parçalanmış koalisiyalar və siyasi təlatümlər
Bir zamanlar siyasi sabitliyin simvolu olan Niderland və Belçika bu gün Avropanın ümumi qeyri-sabitlik dalğasının episentrinə çevriliblər. Populizmin yüksəlişi, ənənəvi partiyalara etimad böhranı və cəmiyyətdə artan qütbləşmə, bu ölkələrin daxili sabitliyini, həmçinin Avropa İttifaqının birliyini təhdid edən təhlükəli presedentlər yaradır.
Hert Vildersin rəhbərlik etdiyi Azadlıq Partiyasının (PVV) seçkilərdə qazandığı qələbə Niderlandı radikal ideyaların real gücə çevrildiyi yeni siyasi dövrə daxil etdi. PVV-nin uğuru sərt miqrasiya siyasətinə, Aİ-nin təsirinin məhdudlaşdırılmasına və milli maraqların qorunmasına olan ictimai tələbin əksidir.
Lakin dörd partiyadan – millətçilərdən, centristlərdən və liberallardan ibarət koalisiya kövrək bir quruluşa çevrildi.
- İdeoloji parçalanma. PVV-nin Avropaya skeptik və antimiqrasiya ritorikası koalisiya daxilində daha mülayim mövqe tutan tərəfdaşların müqaviməti ilə qarşılaşır. Centristlər və liberallar Aİ ilə inteqrasiyanın qorunmasını və miqrasiyaya daha humanist yanaşmanı müdafiə edirlər.
- Dağılma təhlükəsi. Razılaşdırılmış gündəlikdən hər hansı bir yayınma partiyalardan birinin koalisiyadan çıxması ilə nəticələnə və yeni siyasi böhran yarada bilər.
- İctimai təzyiq. Vildersin bəzi əhali təbəqələri arasında populyarlığı artsa da, liberal və mütərəqqi elektorat arasında narazılıq artır. Ultra-sağçı siyasətə qarşı etiraz dalğaları və aksiyalar artıq yeni normaya çevrilib və sosial sabitliyi təhdid edir.
Bu gərgin vəziyyət Aİ ilə münasibətlərə də təsir edir. Avropa inteqrasiyasında mühüm rol oynayan Niderland, PVV-nin Avropaya skeptik ritorikasına görə təcrid olunma riski daşıyır. Brüssel Vildersin uğurunun digər ölkələrdəki populistlərə ilham verəcəyindən ehtiyat edərək hadisələri narahatlıqla izləyir.
Belçikada siyasi qeyri-sabitlik çoxdan normaya çevrilib, lakin indiki vəziyyət Flamand və Vallon bölgələri arasında ənənəvi fikir ayrılıqlarını daha da kəskinləşdirir. 2024-cü il seçkiləri maraqların geniş spektrini təmsil edən koalisiya ilə nəticələndi, lakin bu birlik dağılma ərəfəsindədir.
- Etnik-dil münaqişələri. Flamand partiyaları daha çox muxtariyyət və iqtisadi baxımdan inkişaf etmiş Flandriyanın xeyrinə büdcə vəsaitlərinin yenidən bölüşdürülməsini tələb edir. Cavab olaraq, Valloniya siyasətçiləri ölkənin birliyini qorumaqda israr edirlər.
- İqtisadi mübahisələr. Sağçı populistlərin təsirində olan Flandriya maliyyə vəsaitlərinin öz xeyrinə yenidən bölüşdürülməsini tələb edir, bu isə iqtisadi baxımdan zəif Valloniya bölgələrində müqavimətə səbəb olur.
- Miqrasiya siyasəti. Ultra-sağçıların sərt ritorikası koalisiyada daha liberal partiyalar arasında humanitar yanaşma tələbləri ilə ziddiyyət yaradır.
Kompleks idarəetmə sistemi və çoxpartiyalı strukturu ilə Belçika tez-tez uzunmüddətli siyasi danışıqlarla üzləşir. Hazırkı böhran bu sistemin zəifliyinin növbəti nümunəsidir. Ən kiçik bir münaqişə hökumətin dağılmasına və yeni siyasi çıxılmazlığa səbəb ola bilər.
Niderland və Belçikadakı böhranlar sadəcə lokal hadisələr deyil. Onlar Avropada baş verən daha dərin dəyişikliklərin əlamətləridir.
- Ultra-sağçıların yüksəlişi. PVV-nin Niderlanddakı uğuru və Belçikadakı sağ populistlərin güclənməsi Fransada, Almaniyada və İtaliyada oxşar hərəkatlara təkan verə biləcək presedent yaradır.
- İqtisadi risklər. Aİ-nin iqtisadi nüvəsinə daxil olan Niderland və Belçikadakı siyasi qeyri-sabitlik regionun investisiya cəlbediciliyinə mənfi təsir göstərə bilər.
- Sosial qarşıdurmalar. Cəmiyyətdəki qütbləşmə və etiraz əhval-ruhiyyəsinin artması təkcə daxili idarəetmə sistemlərinə deyil, ümumavropa sabitliyinə də ciddi təhdid yaradır.
Niderland və Belçika mühüm dəyişikliklər ərəfəsindədir. Onların siyasi sistemləri populizmin və daxili gərginliyin yaratdığı yeni çağırışlara uyğunlaşa biləcəkmi, bu hələ açıq sualdır.
Bir şey aydındır: bu böhranlar yalnız milli deyil, qlobal əhəmiyyət daşıyan hadisələrdir. Onlar müasir Avropanın qarşılaşdığı çağırışların simvoludur və qarşıdakı onilliklər ərzində qitənin simasını dəyişdirə biləcək dəyişikliklərin xəbərçisidir.
Kanada: Trüdonun dövrünün sonu
Kanadanın illərdir sarsılmaz hesab edilən siyasi sabitliyi, Baş nazir Castin Trüdonun istefası ilə çatlar verdi. Proqressiv siyasət və inklüzivliyin simvoluna çevrilmiş Trüdo, Kanada siyasətində səkkiz illik rəhbərlikdən sonra vəzifəsindən ayrılır, ölkəni ciddi çağırışlarla üz-üzə qoyur.
Trüdonun istefası, uzunmüddətli siyasi və iqtisadi təzyiqlərin nəticəsidir. Yaşam xərclərinin artması, iqtisadi durğunluq və büdcə kəsiri Liberal Partiyanın dəstək bazasını zəiflətdi. Bir zamanlar konsensus nümunəsi olan Kanada siyasi səhnəsi, indi mühafizəkarların revanş almağa hazırlaşdığı gərgin bir mübarizə meydanına çevrilib.
Son sorğuların nəticələri göstərir ki, Donald Trampın ritorikasına bənzər mövqeləri ilə seçilən Mühafizəkarlar Partiyası qarşıdakı növbədənkənar seçkilərdə qələbəyə doğru irəliləyir. Bu, yalnız hakimiyyətin dəyişməsi deyil, həm də siyasi istiqamətin dəyişməsi deməkdir. Miqrasiya siyasətinin sərtləşdirilməsi və Tramp administrasiyasının başlatdığı potensial "ticarət müharibəsi" sosial gərginliyi daha da artıracaq.
Uzun müddət fırtınalı dünyada sakitlik adası kimi görünən Kanada, indi qeyri-müəyyənlik dövrünə qədəm qoyur. ABŞ-la əlaqələr – ölkənin əsas iqtisadi tərəfdaşı – qarşıdurma astanasındadır. Ölkə daxilində artan siyasi qütbləşmə isə yeni etiraz dalğalarının yaranmasına zəmin yaradır.
Cənubi Koreya: parçalanma və konstitusiya xaosu
Sakit okeanın digər tərəfində yerləşən Cənubi Koreya – Asiyanın sənaye nəhəngi – siyasi böhranın içindədir və bu böhran ölkənin demokratik quruluşunu təhlükə altına qoyur. Prezident Yun Sok Yolun hərbi vəziyyət elan etmək qərarı, ölkəni konstitusiya xaosuna sürükləyən dönüş nöqtəsi oldu.
Büdcə ilə bağlı əsas məsələlərdə parlamentlə konsensusa gələ bilməyən Yun, milli təhlükəsizliyi təmin etmək zərurətini əsas gətirərək ekstremal addımlar atdı. Lakin hərbi vəziyyətin elan edilməsi demokratiya üçün təhdid kimi qəbul edildi və nəticədə onun impiçmenti və cinayət işinin açılması ilə nəticələndi.
Böhran yalnız hüquqi araşdırmalara görə deyil, həm də prezidenti dəstəkləyən ultra-sağçı qüvvələrin güclü səfərbərliyi ilə dərinləşir. Yun, özünü Şimali Koreyadan gələn kommunist təhlükəsinə qarşı son müdafiə səddi kimi təqdim edərək, milli ritorikaya güclü şəkildə əsaslanır.
Digər tərəfdən, müxalifət və cəmiyyətin böyük bir hissəsi onun addımlarını demokratik prinsiplərin kobud pozuntusu kimi qiymətləndirir. Prezidentin həm lehinə, həm də əleyhinə keçirilən etirazlar ölkəni dərin şəkildə parçalayır və yalnız siyasi deyil, həm də sosial sabitliyə təhlükə yaradır.
Kanada və Cənubi Koreya – biri qərbdə, digəri şərqdə yerləşən iki fərqli dünya – lakin onların daxili böhranları bir ortaq meyli əks etdirir: ən sabit demokratiyalar belə siyasi sarsıntılardan sığortalanmayıb. Hər iki halda iqtisadi çağırışlar, sosial narazılıq və artan qütbləşmə münaqişələrin kəskinləşməsi üçün münbit zəmin yaradır.
Kanadadakı böhran, inklüzivliyə və proqressivliyə yönəlmiş bir ölkənin öz prioritetlərini yenidən nəzərdən keçirməli olduğu yeni bir dövrün başlanğıcı ola bilər. Əksinə, Cənubi Koreya, milli ritorikanın və avtoritar addımların hətta ən inkişaf etmiş demokratiyaları belə necə təhdid edə biləcəyini göstərir.
Bu gün dünya yeni çağırışlarla üzləşib və bir sual ortaya çıxır: Bu ölkələr siyasi sabitliyi bərpa etmək yolunu tapa biləcəkmi, yoxsa onların nümunəsi XXI əsrin qlobal qeyri-sabitliyinin simvoluna çevriləcək?
Kanada və Cənubi Koreyada baş verənlər sadəcə lokal təlatümlər deyil. Onlar daha geniş qlobal mənzərəyə daxil olur və burada sabit kapitalist sistemlər dağıdıcı çağırışlarla üzləşirlər. Dərin iqtisadi ziddiyyətlər, artan sosial bərabərsizlik və ənənəvi siyasi institutlara olan etimadın eroziyası böhranların istisna deyil, yeni norma olduğu bir mühit yaradır.
İnkişaf etmiş ölkələrin yaşadığı böhranların kökündə onilliklər boyu həll edilməmiş struktur problemlər dayanır. Sosial bərabərsizliyin artması, varlılarla kasıblar arasındakı uçurumun dərinləşməsi və əhalinin böyük bir hissəsinin gəlirlərinin durğunluğu kapitalist sistemlərinin qanuniliyini şübhə altına alır. Yerinə yetirilməmiş vədlərdən yorulmuş cəmiyyət getdikcə radikal ideyalara yönəlir.
Lakin güclü anti-kapitalist hərəkatların olmaması ultra-sağçı partiyaları və millətçi liderləri bu narazılığın əsas faydalanıcılarına çevirir. Onlar cəmiyyətin qorxularını və narahatlıqlarını məharətlə manipulyasiya edərək, onları miqrantlara, azlıqlara və ya xarici düşmənlərə yönəldirlər. Bu vaxt isə sistemli problemlər həll olunmamış qalır.
Tramp-Mask erası: qlobal müdaxilənin yeni mərhələsi
ABŞ-da Tramp və Mask komandasının hakimiyyətə gəlməsi qlobal müdaxilə tarixində yeni bir fəsil açır. Onlar iqtisadi təzyiq, ticarət müharibələri və hərbi fəaliyyətlərdən istifadə edərək təkcə Amerika korporasiyalarının mövqelərini gücləndirmək deyil, həm də digər ölkələrin daxili böhranlarını ABŞ-ın xeyrinə yönləndirmək üçün çalışacaqlar.
Belə bir yanaşma hərbi xərclərin artması, beynəlxalq siyasətin daha da militarizasiyası və münaqişələrin dərinləşməsi riski ilə müşayiət olunur. Nəticədə cəmiyyətlərdə qütbləşmə güclənir, burada xarici təhdidlərə qarşı mübarizə adı altında kapital və hakimiyyət elitaların əlində daha da möhkəmlənir.
Əgər qlobal iqtisadi böhran baş verərsə, bu proseslər sürətlənəcək, sosial təbəqələr arasındakı uçurum daha da dərinləşəcək və həm sağ, həm də sol qüvvələrin radikallaşması üçün münbit zəmin yaranacaq.
Kapitalist ölkələri bürüyən siyasi böhranlar yalnız təhlükə deyil, həm də dəyişiklik üçün imkanlar yaradır. İqtisadi bərabərsizlik və ənənəvi siyasi sistemlərin dağılması cəmiyyəti alternativ yollar axtarmağa sövq edir.
Hələ ki, anti-kapitalist hərəkatlar zəif olsa da, onların populyarlığının artması qaçılmazdır. Lakin bu hərəkatların uğuru onların geniş dəstək qazanmaq və cəmiyyətin sosial, iqtisadi və ekoloji ehtiyaclarını nəzərə alan aydın bir proqram təklif etmək qabiliyyətindən asılı olacaq.
Kanada və Cənubi Koreyada baş verən böhranlar kapitalist sistemlərin qlobal çağırışlar qarşısında nə qədər zəif olduğunu əks etdirən bir güzgüdür. Ultra-sağçıların güclənməsi, beynəlxalq oyunçuların müdaxiləsi və sosial bərabərsizlik təkcə sabitsizliyin mənbəyi deyil, həm də dəyişikliklərin katalizatoru rolunu oynayır.
Dünya ədalət, bərabərlik və demokratiya uğrunda mübarizənin siyasi mənzərənin əsasını təşkil edəcəyi yeni bir dövrün astanasındadır. Kapitalist sistemlər bu dəyişikliklərə uyğunlaşa biləcəkmi, yoxsa alternativlər tərəfindən sıxışdırılacaq? Bu sual XXI əsrin taleyini müəyyən edəcək.