Texnologiyaların hakim olduğu bir dövrdə Avstraliya təkcə öz vətəndaşlarına deyil, həm də dünya IT nəhənglərinə meydan oxudu. 16 yaşına qədər uşaqların və yeniyetmələrin sosial şəbəkələrə girişini qadağan edən qanun ildırım sürəti ilə gündəmə gəldi. Bu qanun gənc nəslin sosial şəbəkələrin psixoloji təsirindən qorunması məqsədilə qəbul edildi, lakin bu tədbirlər mürəkkəb şahmat partiyasını xatırladır: hər bir gedişin arxasında dərin nəticələr dayanır.
Bu qanun niyə belə geniş rezonans doğurdu?
Sadəcə növbəti tənzimləmə deyil, əsl sosial eksperimentdir. Avstraliya azad sözün gələcəyini, uşaqların rəqəmsal kimlik hüquqlarını və müasir texnologiyalara etibarı təhlükə altına qoyur. Qanunun qüvvəyə minməsinə hələ bir il qalsa da, artıq cəmiyyət iki düşərgəyə bölünüb.
Mərkəzdə isə nəhəng cərimələr durur: qanunu sistematik olaraq pozanlara 32 milyon dollar cərimə təyin edilib. Bu məbləğ hər hansı IT şirkətini qorxutmaq gücündədir. Lakin bu mexanizm necə işləyəcək? Artıq məlumdur ki, yaş məhdudiyyətlərinin nəzarət mexanizmi müəmmalı olaraq qalır. Facebook və TikTok əsas hədəfə çevriləcək, YouTube isə təhsil məzmununa görə bu qaydalardan yayına biləcək. Bu, ədalətlidirmi? Çətin ki.
Bu ikilik həm suallar doğurur, həm də qanunvericiliyin köhnəlmiş boşluqlarını xatırladır. ABŞ-da 2000-ci ildə qəbul edilmiş COPPA qanunu, 13 yaşından kiçik uşaqların valideyn icazəsi olmadan internetdən istifadəsini qadağan edir. Amma nəticə nə oldu? Hazırda 8–12 yaşlı uşaqların 40%-i saxta yaş göstərərək sosial şəbəkələrdə qeydiyyatdan keçir. Avstraliya belə bir müqavimətə hazırdırmı?
İctimai rəy gözlənilmədən hökumətin tərəfindədir. Son sorğulara görə, avstraliyalıların 77%-i qadağanı dəstəkləyir və hər ay bu rəqəm artır. İnsanlar rəqəmsal nəhənglərin uşaqların duyğuları ilə manipulyasiya edərək qazanc əldə etməsindən yorulub.
IT şirkətlər mövqelərini itirmək niyyətində deyil. Meta bu qərarı “tələsik və əsaslandırılmamış” adlandıraraq, hökuməti yeniyetmələrin fikirlərini görməzdən gəlməkdə ittiham etdi. Elon Musk isə bu addımı senzura cəhdi adlandıraraq internet azadlığını təhdid etdiyini bildirdi. Amnesty International isə yaşın biometrik təsdiqinin məxfiliyə təhlükə yaratdığını xəbərdar etdi. Bəs milyonlarla avstraliyalı öz sənədlərini internetdə paylaşmağa məcbur qalsa, gəncliyi qorumağın dəyəri budurmu?
Alimlərin və gənclərin mövqeyi
Elm cameəsi də susmur. 140-dan çox mütəxəssis açıq məktubda xəbərdarlıq edib ki, bu qanun problemi kökündən həll etmədən sadəcə illüziya yaradır. Sosial şəbəkələr cəmiyyətin aynasıdır. Onlar yeniyetmələrdə narahatlığı artırır, lakin depressiyanın artım trendi 1980-ci illərdən başlamışdı. Yuxu pozğunluğu, həsəd, bir şeyi qaçırmaq qorxusu (FOMO) — bunlar internetdən əvvəl də mövcud idi.
Alimlər daha dərin səbəblərə işarə edir: artan iqtisadi bərabərsizlik, sosial təzyiq və qeyri-müəyyən gələcək qorxusu. Sosial şəbəkələr bu problemləri dərinləşdirir, lakin onları yaratmır. Tarix göstərir ki, qadağalar nadir hallarda effektiv olur. Daha incə və hədəfə yönəlmiş yanaşma tələb olunur.
Maraqlıdır ki, yeniyetmələrin özləri təhlükəni dərk edir. Pew Research Center-in məlumatına görə, amerikalı yeniyetmələrin 36%-i sosial şəbəkələrdə çox vaxt keçirdiklərini etiraf edir, 60%-i isə məlumatlarının nəzarətsiz şəkildə toplandığını anlayır. Onlar dəyişikliklərə qarşı deyil - bu dəyişiklikləri tələb edirlər.
Tədqiqatlar göstərir ki, sosial şəbəkələrdən tam imtina çıxış yolu deyil. Yeniyetmələrin iştirak etdiyi bir eksperimentdə sosial şəbəkələrdən şüurlu istifadənin əlaqələri gücləndirərək və faydalı məzmun əldə etməklə emosional vəziyyəti yaxşılaşdıra biləcəyi müşahidə edilib. Əsas məsələ onları idarə etməyi öyrənməkdir, tamamilə rədd etmək yox.
Bu qanun yerli təşəbbüsdən daha artığını ifadə edir.
Bu, valideynlər, korporasiyalar və cəmiyyət üçün bir çağırışdır. Valideynlər rəqəmsal dünyada ilk qoruyucuya çevrilməli, korporasiyalar mənfəəti məsuliyyətlə birləşdirə bildiklərini sübut etməli, cəmiyyət isə texnologiyalardan qorxmaq əvəzinə onları idarə etməyi öyrənməlidir.
Vaxt göstərəcək. Lakin bir şey aydındır: dünya bu prosesi diqqətlə izləyir. Təhlükəsizlik və sosial şəbəkələrin gənclərin psixologiyasına təsiri mövzusunda emosiyalar tez-tez məntiqi üstələyir. Avstraliya bu düyünü qılıncla kəsərək, 16 yaşına qədər uşaqların sosial şəbəkələrə girişini qadağan etdi. Amma bu, həqiqətən də gənc beyinlərin əsas düşmənidir, yoxsa daha dərinə baxmaq lazımdır?
Tədqiqatlar nə deyir?
Kembric və Oksford universitetlərinin apardığı geniş miqyaslı araşdırmalar zamanı on minlərlə yeniyetmənin məlumatları təhlil edilib. Məqsəd, sosial şəbəkələrin həyat məmnuniyyətinə təsirini və ya əksinə, xoşbəxtliyin internet aktivliyinə necə təsir etdiyini anlamaq idi. Nəticələr qarışıq oldu. Bəli, sosial şəbəkələrin təsiri var, lakin bu, ümumi deyil, daha çox spesifikdir. Yeniyetmələr müəyyən yaş dövrlərində - oğlanlarda 14-15, qızlarda isə 11-13 yaşlarında - daha həssas olurlar. Tədqiqatçılar vurğulayırlar ki, sosial şəbəkələr nə bütün bəlaların çarəsidir, nə də tamamilə zərərli bir fenomen.
Əsas təhlükə sosial platformaların alqoritmlərindən gəlir. Bu alqoritmlər istifadəçilərə məzmunu düşünmədən təqdim etməklə yanaşı, toksik mühit yaradır. Zərərli pəhrizlər, mükəmməl bədən standartlarının təbliği və ya ekstremal həyat tərzinin təşviqi kimi məzmunlar yemək pozuntularına, aşağı özünəinam hissinə və hətta intihar fikirlərinə səbəb ola bilər. Bu nəticələr yalnız nəzəriyyə deyil: həm Meta-nın daxili tədqiqatları, həm də müstəqil mütəxəssislər bu məsələləri təsdiq edir.
Gənclərin narahatlıq problemləri internetdən əvvəl də mövcud idi. 1980-ci illərdə ABŞ-da yeniyetmələr bugünkü psixiatrik klinika xəstələrinə bənzər narahatlıq səviyyəsi nümayiş etdirirdilər. Yuxu pozğunluğu, sosial təcrid, gələcəklə bağlı qorxular - bunlar rəqəmsal dövrdə daha da dərinləşdi, lakin yaranmadı. Əsas günahkar isə iqtisadi bərabərsizlik, sabaha olan inamsızlıq və artan sosial gözləntilər təzyiqidir. Sosial şəbəkələr bu problemləri yalnız gücləndirir, lakin onları yaratmır.
Balans tapmaq mümkündürmü?
Ekspertlər daha az radikal, lakin daha effektiv yanaşmalar təklif edirlər. Valideyn nəzarəti uşaqları zərərli məzmundan qorumaq üçün ilk addım ola bilər. Sosial şəbəkələrdə vaxtın gündə bir saata qədər azaldılması yeniyetmələrin narahatlıq səviyyəsini azaltmaqla yanaşı, onların yuxusunu və əhvalını yaxşılaşdıra bilər. Tam qadağa əvəzinə yaş təsdiqləmə və məzmunun tənzimlənməsi platformaları daha təhlükəsiz etməyə kömək edə bilər.
Avropa İttifaqı, 16 yaşından kiçik uşaqların məlumatlarının emalı üçün valideyn razılığı tələb edir. Norveçdə isə özbaşına qeydiyyat üçün minimal yaşın 13-dən 15-ə qaldırılması müzakirə olunur. ABŞ-da isə vəziyyət ştatdan-ştata dəyişir. Lakin dünya miqyasında vahid yanaşmanın olmaması göstərir ki, problemi yalnız bir düymə ilə həll etmək mümkün deyil.
Sosial şəbəkələr dövrümüzün simvoluna çevrilib - özünü ifadə, təhsil və ünsiyyət vasitəsi. Amma eyni zamanda narahatlıq, mübahisə və tənzimləmələrin hədəfinə çevrilib. Avstraliya, 16 yaşına qədər yeniyetmələrə sosial şəbəkələrə giriş qadağan etməklə cəsarətli bir addım atır, lakin bu addım nə dərəcədə əsaslandırılıb?
Qadağalar nəinki müsbət niyyətləri, həm də potensial sosial riskləri gizlədir. Sosial şəbəkələr yeniyetmələrin narahatlığını artırır, lakin onlar eyni zamanda milyonlarla gəncin ünsiyyət qurmasına, öyrənməsinə və dəstək tapmasına imkan yaradır. Tam qadağa nəinki özünüifadə azadlığına zərbə vurur, həm də cəmiyyətin mürəkkəb problemləri həll etməyə hazır olmadığını etiraf edir.
Qlobal IT nəhəngləri təzyiq altında tədbirlər görməyə başlayıblar. Instagram yeniyetmələr üçün gözəllik filtrlərini qadağan edib, YouTube isə yeniyetmələr üçün arıqlama və fitness mövzusunda video tövsiyələrini məhdudlaşdırıb. Amma bu kifayət edəcəkmi? Bu tədbirlər, sanki, yalnız nəticələri yumşaltmaq cəhdidir, lakin problemi kökündən həll etmir.
Avstraliya bu qanunla böyük riskə gedir. Lakin dünya, texnologiyanın faydalarını maksimum dərəcədə artırmaqla yanaşı, onun zərərlərini minimuma endirmək üçün doğru yolu tapmaq məcburiyyətindədir.
ABŞ 2000-ci ildə qəbul edilmiş COPPA qanunu ilə 13 yaşından kiçik uşaqların valideyn razılığı olmadan məlumatlarının toplanmasını qadağan etdi. Bu sənəd qlobal platformaların gənc istifadəçilərlə qarşılıqlı münasibətlərinin əsasını təşkil edir. Lakin, formal qadağalara baxmayaraq, uşaqlar məhdudiyyətləri asanlıqla aşır: qeydiyyat zamanı saxta yaş göstərirlər, sosial şəbəkələr isə buna göz yumur. Tədqiqatlara görə, 8-12 yaşlı uşaqların 40%-i sosial şəbəkələrdən istifadə edir və hər cür maneələri görməzlikdən gəlir. Avstraliyanın təşəbbüsü də çox güman ki, COPPA-nın üzləşdiyi eyni problemlərlə qarşılaşacaq: həm texnoloji şirkətlər, həm də yeniyetmələr qaydaları aşmaq yollarını tapacaqlar.
Tam qadağa çıxış yolu ola bilərmi?
Elm bu suala birmənalı cavab vermir. Tədqiqatlar göstərir ki, sosial şəbəkələrin zərərləri əsasən onların istifadəsindən asılıdır. Əgər onlara şüurlu yanaşılsa, onlar hətta emosional vəziyyəti yaxşılaşdırmaq, tənhalıqla mübarizə aparmaq və dəstək tapmaq üçün vasitə ola bilər. Problem sosial şəbəkələrin özündə deyil, onlardan istifadə mədəniyyətinin olmamasındadır. Bloklamalar və cərimələr əvəzinə maarifləndirici təşəbbüslər, yaş təsdiqləmə və valideyn nəzarəti daha təsirli ola bilər.
Müasir gəncliyin paradoksu ondan ibarətdir ki, onlar bəlkə də yaşadıqları dünyanı ən yaxşı başa düşən nəsildir. Yeniyetmələr sosial şəbəkələrin təhlükələrini yalnız anlayır, həm də onlarla mübarizə yolları axtarırlar. Pew Research Center-in 2022-ci il tədqiqatı bu məsələyə yeni bir baxış gətirən mühüm detalları ortaya qoydu. Yeniyetmələrin üçdə biri (36%) sosial şəbəkələrdə çox vaxt keçirdiklərini düşünür. Altı nəfərdən dördü (60%) məlumatlarının onların nəzarətindən kənarda olduğunu anlayır. Təxminən yarısı isə kibertəzyiqə görə cinayət məsuliyyətinin belə halların sayını azalda biləcəyinə inanır. Bu rəqəmlər rəqəmsal nəslin texnologiyanın çatışmazlıqlarını qəbul etməyə hazır olduğunu göstərir.
Lakin problemi başa düşmək yalnız birinci addımdır. Sual budur: tədbirlər necə həyata keçiriləcək?
Sosial şəbəkələrin təsirini araşdırmaq məqsədilə aparılan eksperiment, bu platformalardan düzgün istifadənin onların həyatdakı rolunu dəyişdirə biləcəyini göstərdi. Tədqiqat iştirakçıları üç qrupa bölündü: sosial şəbəkələrdən şüurlu istifadə etməyi öyrənənlər, onlardan tamamilə imtina edənlər və öz davranışlarını dəyişməyənlər.
Nəticələr diqqətəlayiq idi. Şüurlu istifadə edən birinci qrup özlərini daha az tənha hiss etdiklərini, narahatlığın və bir şeyi qaçırmaq qorxusunun (FOMO) azaldığını bildirdi. Sosial şəbəkələrdən tamamilə imtina edənlər də emosional vəziyyətlərinin yaxşılaşdığını gördülər, lakin eyni zamanda sosial təcrid problemləri ilə üzləşdilər. Üçüncü qrup isə sosial şəbəkələrdən istifadəni davam etdirərək əhəmiyyətli dəyişikliklər göstərmədi.
Bu eksperiment göstərir ki, problem sosial şəbəkələrin özündə deyil, onlardan istifadəyə yanaşmadadır. Məzmunu düzgün qiymətləndirmək, faydalı məlumatları tapmaq və toksik müqayisələrdən uzaq durmaq onların zərərini minimuma endirə bilər.
Radikal tədbirlər çıxış yolu deyil
Yeniyetmələr üçün sosial şəbəkələrdən istifadəyə qadağa onların təsirini müvəqqəti olaraq azalda bilər, lakin dərin problemləri həll etmir. Texnologiyalar düşmən deyil, mürəkkəb bir alətdir və məsuliyyətli yanaşma tələb edir. Onları həyatımızdan tamamilə çıxarmaq əvəzinə, gəncləri onlardan faydalı şəkildə istifadə etməyi öyrətmək vacibdir.
Valideynlər aktiv rol oynamalıdır: uşaqlara məzmunla necə işləmək lazım olduğunu izah etməli, onları qeyri-müəyyənlik anlarında dəstəkləməli, real və virtual həyat arasında tarazlıq tapmaqda kömək etməlidir. Platformalar isə təhlükəsiz mühit yaratmaq üçün toksik məzmunu tənzimləməli, məlumatların qorunmasını gücləndirməli və daha çox təhsil resursları təklif etməlidirlər.
Təhlükəsiz rəqəmsal mühit yaratmaq üçün şirkətlər, hökumətlər və cəmiyyət birgə səylər göstərməlidir. Qadağalar yalnız simptomları müvəqqəti olaraq aradan qaldırır, lakin problemi kökündən həll etmir. Sosial şəbəkələrə şüurlu yanaşma texnologiyanın zərərlərini minimuma endirərək, insanlar üçün işləyən bir rəqəmsal gələcək formalaşdırmaq üçün yeganə yoldur.
Hər nəsil öz dövrünün çağırışları ilə üzləşir. Müasir dövrün çağırışı isə texnologiyalardır ki, onları qadağan etmək yox, ağıllı şəkildə istifadə etməyi öyrənmək lazımdır.
Avstraliyanın atdığı addım təkcə rəqəmsal mühiti tənzimləmək cəhdi deyil, həm də mövcud yanaşmalara meydan oxumaqdır. Bu qərar bir tərəfdən gənc nəsilə qayğını nümayiş etdirir, digər tərəfdən isə söz azadlığının və məlumat əldə etmək hüququnun təhlükə altına düşəcəyi bir presedent yaratmaq riski daşıyır. Tarix göstərir ki, qadağalar yalnız kompleks yanaşma və cəmiyyətin dəstəyi ilə təsirli olur.
Sosial şəbəkələr yalnız risk mənbəyi deyil, həm də inkişafın güclü alətidir. Qadağalar mövcud problemləri müvəqqəti olaraq səngidə bilər, lakin onların əsasını təşkil edən sosial bərabərsizlik, narahatlıq və müasir standartların təzyiqi kimi kökləri aradan qaldırmayacaq. Dünya texnologiyaları idarə etməyi öyrənməlidir, onlardan qorxmağı deyil. Avstraliyanın bu təcrübəsi yalnız eksperiment kimi deyil, həm də mürəkkəb problemlərin sadə həllərdən deyil, dərin təhlil, dialoq və şüurlu yanaşmadan keçdiyini xatırladan bir addım kimi əhəmiyyətlidir.
Bəli, sosial şəbəkələr mövcud problemləri dərinləşdirir, lakin onları yaratmır. Həll yolu qadağalarda deyil, başa düşməkdə və şüurlu idarə etməkdədir. Axı, qadağan etmək öyrətməkdən daha asandır. Buna görə də, yeniyetmələrin beyinləri uğrunda mübarizə sosial şəbəkələrlə deyil, sosial bərabərlik, dəstək və şüurluluq uğrunda mübarizə olmalıdır. Dünya mürəkkəb ola bilər, amma toksik olmaq məcburiyyətində deyil.