ABŞ dolları sadəcə bir valyuta deyil, dünyanın maliyyə sistemində hökmranlığın, gücün rəmzi və Amerikaya şərtləri diqtə etmək imkanı verən vasitədir. Amma dolların mütləq hakimiyyət dövrü tədricən sona çatır. Qlobal iqtisadiyyat yeni dəyişikliklərə doğru irəliləyir, və bu dəyişikliklər təkcə çətinlikləri deyil, həm də beynəlxalq maliyyə sisteminin əsaslarının yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir.
Dolların güc vasitəsi kimi istifadəsi: ambisiyalar təhlükəyə çevrilir
Vaxtilə sabitliyin və inamın təminatı olan dollar, son onilliklərdə təzyiq vasitəsinə çevrildi. ABŞ-ın sərhəd tanımayan sanksiya siyasəti dolları təsir gücü alətinə çevirib və indi dünya bu alətdən uzaqlaşmağa çalışır.
- Rusiya və Çin sürət artırır: Öz ödəmə sistemlərini qurur, SWIFT sistemindən uzaqlaşır və qarşılıqlı hesablaşmaları yuan və rubl ilə aparırlar. Bu, sadəcə iqtisadiyyat deyil, sağ qalma strategiyasıdır.
- İran təcriddən manevr imkanı kimi istifadə edir və milli valyutalarla hesablaşmalarını gücləndirir.
- BRİKS blokunun rezerv valyutası təklifi isə bir çağırışdır: təkqütblü sistemin sonunu ifadə edən addım.
ABŞ-ın monetar siyasəti: gücdən zəifliyə doğru
Federal Ehtiyat Sistemi tərəfindən sərt monetar siyasətlə dəstəklənən dollar, inkişaf etməkdə olan ölkələrin borc yükünü daha da ağırlaşdırıb. Faiz dərəcələrinin artımı bir çox ölkəni iqtisadi tələyə salıb: dollarla bağlı borclar onların iqtisadi dayanıqlığını sarsıdır.
- İnkişaf etməkdə olan ölkələrin xarici borcunun 70%-i dollarda ifadə olunub – bu, sadəcə rəqəm deyil, onların iqtisadi azadlığını məhdudlaşdıran zəncirdir.
Yuan və digər alternativlərin yüksəlişi: üfüqdə yeni dünya
Neftin yuanda alınıb satıldığı, enerji resurslarının rublla ödənildiyi bir dünya bir neçə il əvvəl fantastika kimi görünürdü. Lakin bu gün artıq reallığa çevrilir:
- Çin və Səudiyyə Ərəbistanı milyardlarla dollar dəyərində dolları xaric edən müqavilələr imzalayır.
- Hindistan və Rusiya dollardan imtina edərək rupi və rublu seçir.
- 2024-cü ildə yuan ilə hesablaşmaların həcmi 1,5 trilyon dolları ötüb, bu isə köhnə qaydaların artıq işləmədiyinə işarədir.
Avropanın dollardan qurtulmaq istəyi
Hətta ABŞ-ın müttəfiqləri də Vaşinqtonun sanksiyalarından yanaraq çıxış yolları axtarır. İranla ticarət üçün yaradılmış INSTEX mexanizmi təkcə iqtisadi addım deyil, həm də siyasi bəyanatdır: Avropa da müstəqil olmaq istəyir.
Simvolik eniş: statistika və reallıq
2023-cü ildə dolların qlobal valyuta ehtiyatlarındakı payı 58%-ə düşərək son 25 ilin ən aşağı səviyyəsini gördü. ABŞ üçün bu, sadəcə statistika deyil, həm də bir xəbərdarlıq siqnalıdır.
- Avro 20%-lik payını saxlayır, lakin yuanın ambisiyaları sürətlə artır – 5 il ərzində bu göstərici 2%-dən 6%-ə yüksəlib.
- Çin və Rusiya milli valyutalarda qarşılıqlı ticarətdə rekord artım göstərir – 2023-cü ildə bu göstərici 56% təşkil edib.
Dollarsız dünya: arzu, yoxsa reallıq?
Əgər dollar qlobal rezerv valyutası statusunu itirsə, ABŞ özünü tanımadığı bir vəziyyətdə tapacaq. ABŞ yalnız avro ilə deyil, yuan və BRİSS-in yeni valyutası ilə də rəqabət aparmalı olacaq.
Ancaq çoxqütblülük həm fürsətlər, həm də çağırışlar deməkdir:
- Dayanıqlılıq: Maliyyə sistemi daha balanslı olacaq, lakin daha az proqnozlaşdırıla biləcək.
- Xərclər: Yeganə standartın olmaması tranzaksiya xərclərinin artmasına səbəb olacaq.
Sanksiyalar və gömrük rüsumları: dollara inamın sonu
Bir vaxtlar iqtisadi azadlığın simvolu olan dollar, getdikcə təzyiq vasitəsi kimi qəbul olunur. Vaşinqton onilliklər boyu valyutadan yalnız qlobal hesablaşmalar üçün deyil, həm də geosiyasi təsir vasitəsi kimi istifadə edib. Beynəlxalq prinsipləri açıq şəkildə pozaraq tətbiq olunan birtərəfli sanksiyalar və rüsumlar dollara olan inamı əsaslı şəkildə sarsıdıb.
ABŞ-ın iqtisadi hücumlarına məruz qalan ölkələr öz iqtisadiyyatlarını qorumaq yollarını axtarmağa başlayıb. Məsələn, Hindistan Venesuela, İran və Rusiya kimi tərəfdaşlarla ticarət üçün yeni mexanizmlər yaratmağa məcbur olub. ABŞ sanksiyaları dollarda hesablaşmaları praktik olaraq qeyri-mümkün edib, ənənəvi beynəlxalq ticarət sistemi isə getdikcə hər addımda risklərlə dolu bir labirintə çevrilir.
BRİSS və yeni üfüq: alternativ valyuta ideyası
2024-cü ildə BRİKS-in genişlənməsi qlobal iqtisadiyyatda ciddi dəyişikliklərin siqnalı oldu. Blok ölkələri dollar asılılığından qurtulmağa can atırlar. Birgə rezerv valyutasının yaradılması hələlik gələcəyin məsələsi olsa da, milli valyutalarda hesablaşmalar sürətlə artır.
Hindistanın xarici işlər naziri Subramaniyam Cayşankar vurğulayıb ki, milli valyutalara keçid “sadəcə seçim deyil, riskləri minimallaşdırmaq üçün zərurətdir”. Rusiya və Çin artıq dolları böyük enerji sazişlərindən çıxarmaqla əhəmiyyətli addım atıblar. Coğrafi üstünlüyü ilə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri yeni tranzaksiya sxemlərinin mühüm mərkəzinə çevrilib.
Vaşinqton bu hərəkatın qarşısını almaq üçün təhdidlər səsləndirir, lakin bu cəhdlər qaçılmaz olanla mübarizədə çıxılmaz vəziyyət kimi görünür. Donald Tramp BRİSS ölkələrindən dolların alternativini dəstəkləməmələrini tələb edib, lakin bu, yalnız asılılıqdan qurtulmaq istəyini daha da gücləndirib.
Texniki maneələr: dolların əvəzlənməsinin çətinliyi
Dollardan uzaqlaşmaq üçün fəal səylərə baxmayaraq, bunu sürətli etmək demək olar ki, mümkün deyil. Beynəlxalq ticarət mürəkkəb sistem olaraq qalır və dolları əvəz etmək üçün tamamilə çevik axınların qurulması tələb olunur. Məsələn, Hindistan Rusiyadan nefti rupilərlə alarkən Moskvaya digər bazarlarda istifadə edilə biləcək məhsullar təklif etməlidir. Amma toplanan rupilər, hansılar ki çevirmək və ya istifadə etmək çətindir, nə olacaq?
Bu maneələr ölkələri paralel maliyyə sistemlərini tətbiq etməkdən dayandırmır. Hətta Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankı (BIS) kimi mühafizəkar institutlar belə, dollardan asılılığı azaltmağa yönəlmiş layihələrə başlayır. Bu, qlobal səviyyədə maliyyə sisteminin diversifikasiyasının zəruriliyinin getdikcə daha çox başa düşüldüyünü göstərir.
İgnorasiya olunmayan faktlar
- Dolların qlobal valyuta ehtiyatlarındakı payı son on ildə 71%-dən 58%-ə enib (BVF-in məlumatlarına əsasən).
- Yuanla hesablaşmalar 2024-cü ildə 45% artaraq yeni tarixi rekord səviyyəsinə çatıb.
- Rusiya və Çin arasında ticarətin 50%-dən çoxu dollar iştirak etmədən həyata keçirilir.
- 2023-cü ildə ABŞ 900-dən çox sanksiya tətbiq edib və bu, onlarla ölkəni alternativlər axtarmağa məcbur edib.
Dolların gələcəyi: təhlükə daxildəndir
Dollar üçün təhlükə BRİKS və ya digər oyunçulardan daha çox, ABŞ-ın özündən qaynaqlanır. Rezerv valyutası kimi dolların imtiyazı uzun müddət Amerikaya unikal mövqe təmin edib: defisitləri maliyyələşdirmək və qlobal liderliyi qorumaq imkanı. Lakin bu üstünlük indi ABŞ-ın əleyhinə çevrilən silah olub.
- Sanksiyalar və rüsumlar beynəlxalq etimadı sarsıdır, dolları sabitliyin deyil, siyasi təzyiqin alətinə çevirir.
- Federal Ehtiyat Sistemi qərarlarının siyasətə alət olması ABŞ iqtisadiyyatında dalğalanmanı artırır.
- Rusiya, Çin və digər ölkələrlə geosiyasi qarşıdurma dedollarizasiyanı sürətləndirir.
Əgər ABŞ öz yanaşmalarını yenidən nəzərdən keçirməsə, dollar universal rezerv valyutası statusunu itirmək riski ilə üzləşəcək.
Dedollarizasiya: üsyan deyil, təkamül
Dedollarizasiya qiyam deyil, təkamüldür. Dünya artıq bir valyutadan asılılıqdan yorulub. Bu valyuta geosiyasi təzyiq vasitəsinə çevrilib. Ölkələr daha müstəqil maliyyə sistemi quraraq tarazlıq axtarırlar.
ABŞ üçün bu, sadəcə çağırış deyil, həm də hərəkətə çağırışdır. Vaşinqton dolların dominant mövqeyinin bir hissəsini qorumaq istəyirsə, sanksiya və təzyiq siyasətindən əl çəkməlidir. Dolların gələcəyi BRİSS və ya Çinin nə edəcəyindən deyil, ABŞ-ın etimadı bərpa etmək və dünyaya ədalətli oyun qaydaları təklif etmək qabiliyyətindən asılıdır.
Gələcəyin dünyası - dolların bərabər şərtlərlə rəqabət aparmalı olduğu çoxqütblü maliyyə sistemidir. ABŞ bu yeni reallığa hazırdırmı?
Vaşinqton öz rolunu təcili yenidən düşünməlidir. Onilliklər boyu işləyən sanksiyalar və təzyiq artıq qorxu yaratmır - müqavimətə səbəb olur. Əgər ABŞ təsirini qorumaq istəyirsə, imperiya ambisiyalarından əl çəkib, diktat əvəzinə dialoq təklif etməlidir. Yalnız bu halda dollar öz əhəmiyyətini qoruyub saxlayacaq. Amma artıq təkhakimiyyətli monarx kimi deyil, yeni çoxqütblü sistemin əsas oyunçusu kimi.