Bəşər Əsəd rejiminin süqutu Yaxın Şərqin siyasi mənzərəsini silkələyən zəlzələ kimi oldu. Onilliklər boyu möhkəm dayanan bu "nəhəng" daxili ziddiyyətlərin və sonsuz müharibələrin ağırlığı altında çökərək özündən sonra yalnız xaos və dağıntı buraxdı. Hadisələr elə sürətlə inkişaf etdi ki, hətta ən təcrübəli siyasi analitiklər belə bu süqutun miqyasını dərk etməkdə çətinlik çəkdilər. Bir vaxtlar regional təsir mərkəzi olan Suriya, bu gün gələcəyini qeyri-müəyyənlik dumanında gizlədərək tarix yolayrıcında dayanıb.
Möhkəm görünən bir rejimin bu qədər tez çökməsinin səbəbləri həm səthi, həm də Suriya siyasi reallığının dərinliklərində gizlidir. İran və Rusiya - Dəməşqin bir zamanlar sadiq müttəfiqləri - dəstək üçün çəkdikləri sonsuz xərclərdən və daxili problemlərdən usanaraq kənara çəkildilər. Bu iki ölkə öz mövqelərini qorumaq üçün kifayət qədər resurslardan məhrum olaraq Əsədə həyati əhəmiyyətli dəstək göstərməkdə aciz qaldılar.
Amma rejimin əsas zəifliyi onun öz daxilində idi. İllərlə davam edən münaqişələr və kütləvi fərariliklər Suriya ordusunu parçalanmış qruplar yığınına çevirmişdi. Ərazinin vahid müdafiəsi əvəzinə, ölkə qoruyucularının xaotik qaçışını izləyirdi. Nəhayət, əvvəllər bir-biri ilə ziddiyyətli mövqelərdə olan müxalifət qüvvələri rejimi devirmək arzusu ilə birləşdilər. Ümumi düşmənə qarşı yaranan bu müvəqqəti ittifaq Əsəd rejiminin "son zərbəsi" oldu.
Əsədsiz Suriya: irəlidə nə gözlənilir?
Bu gün Suriya - hər biri müstəqillik iddiası ilə çıxış edən və öz maraqlarını güdən bir çox hissəyə parçalanmış xəritəyə çevrilib. Hakimiyyət boşluğu yeni oyunçularla dolur, lakin bu xaos eyni zamanda yeni təhlükələr yaradır. Belə vəziyyətdə ölkənin gələcəyi qaranlıq və qeyri-müəyyən olaraq qalır.
Hakimiyyətin parçalanması: Hərbi müxalifət qrupları – HTŞ-dən tutmuş Suriya Milli Ordusuna (SMO) qədər – öz məqsədlərini güdürlər və bu, yeni münaqişələrə yol açacaq. Onların ittifaqları yalnız müvəqqəti barışdırıcı vasitədir, arxasında isə gizli ambisiyalar və ziddiyyətlər dayanır.
Radikallaşma: Ekstremist qüvvələrin nəzarətində olan ərazilər yeni terrorizm mərkəzlərinə çevrilə bilər. Radikal ideologiya ölkənin yeni rejiminin təməli ola bilər ki, bu da bütün regionu destabilizasiya edəcək.
Humanitar fəlakət: Milyonlarla qaçqın, dağıdılmış infrastruktur və əsas ehtiyacların təmin edilməməsi Suriyanın qlobal dəstəyə ehtiyacını artırır. Lakin dünya bu yükü daşımağa hazırdırmı? Bu hələ açıq sualdır.
Türkiyə və İsrail: Suriyanın yeni "şahmat taxtasında" əsas oyunçular
İran və Rusiyanın təsirini itirdiyi bir dövrdə Türkiyə və İsrail ön plana çıxır. Bu iki dövlət fərqli məqsəd və strategiyalarla Suriyanın gələcəyini formalaşdıran əsas oyunçulara çevrilir.
Türkiyə: Ankara Əsəd rejiminin süqutunu regiondakı təsirini gücləndirmək üçün bir fürsət kimi görür. Onun məqsədləri aydındır: Suriya-Türkiyə sərhədi boyunca tampon zona yaratmaq, kürdləri sıxışdırmaq və milyonlarla suriyalı qaçqını geri qaytarmaq. Prezident Ərdoğanın əlindəki ən güclü alət isə SMO-dur. Lakin Türkiyə ehtiyatlı hərəkət edir, öz maraqları ilə kompleks regional siyasi vəziyyət arasında balans saxlayır.
İsrail: İsrail üçün Əsəd rejiminin süqutu sərhədlərini təhlükəsizləşdirmək və "Hizbullah"ı zəiflətmək üçün bir fürsətdir. Qolan yüksəkliklərində təhlükəsizlik zonası potensial təhdidlərə qarşı yeni qalxana çevrilir. İsrail strateji oyunçu kimi digər dövlətlərin addımlarını diqqətlə izləsə də, birbaşa müdaxilədən yayınaraq vasitəçilər vasitəsilə fəaliyyət göstərməyə üstünlük verir.
Suriyanın gələcəyi: Potensial ssenarilər
- Yeni vətəndaş müharibəsi: Müxtəlif qruplar arasında ziddiyyətlər silahlı toqquşmalara çevriləcək. Bölünmüş ölkə daha da dərin xaosa yuvarlana bilər.
- Radikal rejim: Əgər ekstremistlər hakimiyyəti ələ keçirərsə, Suriya yeni terrorizm mərkəzinə çevrilə bilər ki, bu da qonşu ölkələrə və qlobal təhlükəsizliyə ciddi təhdid yaradacaq.
- Regional parçalanma: Şimalda kürdlər, mərkəzdə sünnilər, qərbdə isə ələvilər – ölkə müxtəlif qanunlarla idarə olunan avtonom zonalar toplusuna çevrilə bilər.
- Beynəlxalq müdaxilə: Terrorizm təhlükəsi çox ciddi hala gəldikdə, beynəlxalq ictimaiyyət müdaxilə edə bilər. Lakin əvvəlki təcrübələr göstərir ki, belə addımların effektivliyi şübhə doğurur.
Suriyanın taleyi dünya ictimaiyyətinin diqqətindədir, lakin xaosun hökm sürdüyü bu coğrafiyada sabitlik və sülh uzaq bir xəyala bənzəyir.
"Müqavimət oxu"nun çöküşü: Yaxın Şərqin yeni reallığı
Bir vaxtlar "Müqavimət oxu" İranın regionda hökmranlıq uğrunda mübarizəsində əsas güc sayılırdı. Bu ittifaqa Fələstində HƏMAS və "İslam Cihadı", Livanda "Hizbullah", Suriyada Bəşər Əsəd rejimi, Suriyadakı İranmeyilli qruplaşmalar, İraqda Xalq Səfərbərlik Qüvvələri və Yəməndə husilər daxil idi. Lakin bu güclü mexanizm artıq parçalanmış, bir-birindən təcrid olunmuş fraqmentlərə çevrilmiş, öz aralarında koordinasiya imkanlarını itirib.
Suriyanın bu koalisiyanın mərkəzi halqası olması onun zəifliyini daha da artırdı. İsrail, Türkiyə və Suriya müxalifətinin təzyiqləri nəticəsində Əsəd rejimi süqut etdi. İranı Livanla birləşdirən və "şiə yarımay"ı kimi tanınan quru əlaqəsi kəsilərək Tehranın izolyasiyası ilə nəticələndi. Nəticədə bu bir zamanlar qüdrətli olan koalisiya həm bütövlüyünü, həm də Yaxın Şərqdə təsir aləti kimi rolunu itirdi.
Türkiyənin dominantlığı: ambisiyalar və reallıq
Türkiyə və onun dəstəklədiyi qüvvələrin 11 günlük sürətli hücumu nəticəsində Suriyanın siyasi xəritəsi tamamilə dəyişdi. Bəşər Əsəd rejimi süqut etdi və paytaxt da daxil olmaqla ərazinin böyük hissəsi Türkiyə ilə sıx bağlı olan qüvvələrin nəzarətinə keçdi. Lakin yaranan reallıq ziddiyyətli maraqlar və strateji məqsədlərin qarışığını əks etdirir.
Yeni Suriyada əsas rolu silahlı müxalifətin iki əsas qrupu – "Hayat Təhrir əş Şam" (HTŞ) və Suriya Milli Ordusu (SMO) oynayır. HTŞ İdlib bölgəsində fəaliyyətə başlayaraq 20 min nəfərlik müasir bir ordu yaratmışdır. Yüksək muxtariyyətə malik olan bu qrup, effektiv idarəetmə, yerli hərbi akademiyada hazırlanan komandirlər və pilotsuz texnologiyalar sahəsində əldə etdiyi nailiyyətlər sayəsində ciddi uğurlar qazanıb. HTŞ-nin maliyyələşməsi əsasən Fars körfəzi ölkələrindən gəlsə də, bu qrupun böyüməsi Ankaranın strateji dəstəyi olmadan mümkün olmazdı. Bununla belə, HTŞ Türkiyə ilə sıx əlaqələrə malik olsa da, müəyyən müstəqilliyini qoruyur ki, bu da idarəetmə prosesini çətinləşdirə bilər.
SMO tamamilə Türkiyədən asılıdır. Ankara tərəfindən maliyyələşdirilən və silahlandırılan bu qrup birbaşa Türkiyə hərbçilərinin nəzarəti altında fəaliyyət göstərir. Bildirilir ki, Türkiyə hücumdan altı ay əvvəl müxalifətin fəaliyyətini koordinasiya edərək öz strateji iradəsini nümayiş etdirmişdir. HTŞ və SMO-nun məhdud əməkdaşlığı Əsəd rejiminə qarşı kampaniyanın uğurunda həlledici rol oynayıb.
Türkiyənin məqsədləri
Türkiyə Suriyanı yalnız təhlükəsizlik zonası kimi deyil, həm də öz geosiyasi və iqtisadi maraqlarını həyata keçirmək üçün bir platforma kimi görür. Ankaranın əsas məqsədləri bir neçə istiqamətə bölünür:
- Təhlükəsizlik zonası: Türkiyə Suriya-Türkiyə sərhədi boyunca 25-30 km dərinliyində təhlükəsizlik zonası yaratmağa çalışır. Bu, PKK ilə əlaqəli kürd qüvvələrinin sıxışdırılması və milli təhlükəsizliyə təhdidlərin qarşısının alınması üçün vacibdir. Hazırda Suriya ərazisinin təxminən 40%-ni nəzarətdə saxlayan kürd muxtariyyəti bu planın həyata keçirilməsində əsas maneədir.
- Strateji təsir zonaları: Türkiyə Hələb və Mosul şəhərlərini, eləcə də yaxın əraziləri strateji təsir dairəsinə daxil etməyə çalışır. Hələbin bərpasına investisiya qoymaq və şəhərin idarə olunmasında iştirak Türkiyənin regiondakı mövqeyini gücləndirə bilər.
- Qaçqınların qaytarılması: Türkiyədə yaşayan milyonlarla suriyalı qaçqın sosial gərginlik yaradır və daxili siyasətdə müxalifət üçün təzyiq vasitəsinə çevrilib. Bu insanların təhlükəsiz zonalara qaytarılması Ankaranın əsas prioritetlərindən biridir. Əsədin süqutundan sonra bu proses daha da sürətlənmişdir, çünki o, qaçqınları özünə sadiq olmayan kütlə hesab edərək onların qayıdışına mane olurdu.
- Müttəfiqlərin idarə olunması: Türkiyə SMO və HTŞ ilə sıx əlaqələrinə baxmayaraq, bu qruplar arasındakı daxili münaqişələr Ankaranın regionda sabitlik yaratmaq səylərini çətinləşdirə bilər.
ABŞ və Türkiyə arasında ziddiyyətlər
Türkiyənin planlarının həyata keçirilməsində ən böyük maneələrdən biri ABŞ-dır. ABŞ hərbi bazaları kürdlərin nəzarət etdiyi ərazilərdə yerləşir və bu, Türkiyənin əməliyyatlarına qarşı təminat rolunu oynayır. Fəqət Donald Trampın yeni siyasətinin bir hissəsi kimi ABŞ-ın Suriyadan çıxması ehtimalı Ankara üçün yeni imkanlar açır. Bu halda Türkiyə HTŞ və SMO ilə əməkdaşlığı daha da gücləndirərək kürdlərə qarşı genişmiqyaslı əməliyyatlara başlaya bilər.
Yeni reallıq və çətinliklər
Əsədin süqutu gözlənilməz və sürətli bir hadisə olsa da, Suriyanın gələcəyi ilə bağlı bir çox suallar açıq qalır. Türkiyənin qarşısında duran əsas çağırışlar bunlardır:
- Müxtəlif qüvvələrin idarə olunması
- Dağıdılmış infrastrukturun bərpası
- Humanitar böhranla mübarizə
- Rusiya və İran kimi beynəlxalq oyunçulara qarşı strateji addımlar.
Suriya müharibəsi yeni mərhələyə qədəm qoyub və burada Türkiyə əsas rol oynayır. Əsədin süqutu Ankaraya geniş imkanlar açsa da, ciddi çətinliklər də gətirir. Türkiyənin Yaxın Şərqdə liderliyə iddiası bu reallıqda özünü nə dərəcədə sübut edəcəyi ilə müəyyən olunacaq.