Mərkəzi Asiyanın qarşısında duran böyük beynəlxalq təşəbbüslər və daxili siyasi problemlərin gözlənilməz qarışığı bölgəni güclənən rəqabət və gərginlik zonasına çevirir. Bu gərginliyin yaxın onilliklərdə qlobal güc balansına təsir göstərəcəyi qaçılmazdır.
ABŞ və Çin: yeni iqtisadi qarşıdurma
Mərkəzi Asiya ABŞ və Çin arasında, xüsusən iqtisadi təsir sahəsində böyüyən rəqabət meydanına çevrilir. Bu qarşıdurma artıq ticarət tarifləri və diplomatik manevrlərdən çıxaraq strateji bir ölçüyə çatmışdır. Bu yarışda geri qalmamaq üçün ABŞ iqtisadi praqmatizm və realizm siyasətini həyata keçirir, Mərkəzi Asiya ölkələrini öz tərəfinə çəkməyə və artan Çin təsirini məhdudlaşdırmağa çalışır. Mərkəzi Asiya, əvvəllər qlobal müzakirələrin kölgəsində qalmış bir region olaraq, bu gün ABŞ siyasətində ön plana çıxır və bu, bölgəyə artan diqqətin göstəricisidir.
Çin: "Bir Kəmər, Bir Yol" - iqtisadi ekspansiya strategiyası
Çin Mərkəzi Asiyada iqtisadi mövcudluqda lider mövqeyə sahib olmaqla yanaşı, "Bir Kəmər, Bir Yol" (OBOR) təşəbbüsünü aktiv şəkildə təşviq edir, bütün bölgədə nəqliyyat və logistika dəhlizləri yaradır. Çin Ticarət Nazirliyinin məlumatına görə, son üç ildə Çinin Mərkəzi Asiyaya yatırımları 50 milyard dollardan çox olub və bu vəsaitlərin əsas hissəsi enerji sektoru, infrastruktur və hasilat sənayesinə yönəlib. Pekin Qazaxıstan, Özbəkistan və Tacikistanla sıx əməkdaşlıq edir, dəmir yollarının, avtomobil yollarının və Çini Avropa ilə birləşdirən qaz kəmərlərinin inkişafına resurslar yatırır.
Çin Milli Neft Korporasiyasının (CNPC) məlumatına əsasən, yalnız 2023-cü ildə Mərkəzi Asiyadan Çinə qaz tədarükü 15% artmışdır və bu rəqəmin 2025-ci ilə qədər 20%-ə qədər artacağı gözlənilir. Bu enerji asılılığı Çinin bölgədəki təsirini gücləndirir və həm Rusiyanı, həm də ABŞ-ı narahat edir. Onlar da öz mövqelərini qorumağa çalışırlar.
Rusiya: Mərkəzi Asiyada siyasi və hərbi alyans
Rusiya Mərkəzi Asiyanı öz tarixi "təsir dairəsinin" bir hissəsi kimi görür və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) və Avrasiya İqtisadi Birliyi (AİB) kimi mexanizmlərdən istifadə edərək keçmiş sovet respublikaları ilə əlaqələri möhkəmləndirir. Çinin artan iqtisadi mövcudluğu fonunda Moskva Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistanla hərbi əməkdaşlığın dərinləşdirilməsinə diqqət yetirir. 2024-cü ildə Tacikistan və Qırğızıstandakı Rusiya hərbi bazaları gücləndirilmiş və bölgədəki rus əsgərlərinin ümumi sayı 10 000 nəfəri ötmüşdür.
İyul ayında Düşənbədə keçirilən KTMT forumunda Rusiyanın müdafiə naziri Sergey Şoyqu "Mərkəzi Asiyanın sabitliyi Rusiya üçün prioritet məsələdir" deyə vurğulamış və Moskvanın Əfqanıstanda artan qeyri-sabitlik şəraitində əlavə təhlükəsizlik zəmanətləri verməyə hazır olduğunu qeyd etmişdir. Eyni zamanda, Rusiya Qazaxıstan və Özbəkistan ilə neft-qaz sektoru və kənd təsərrüfatı sahələrində iqtisadi əməkdaşlığı inkişaf etdirir ki, bu da Çin investisiyalarının miqyasına uduzsa da, Moskvanın uzunmüddətli ambisiyalarını əks etdirir.
Avropa İttifaqı: diplomatik təşəbbüslərin aktivləşdirilməsi
Avropa İttifaqı Mərkəzi Asiyanı şərq sərhədlərində təsirini gücləndirmək üçün mühüm bir fürsət kimi görür. Son illərdə Brüssel diplomatik və iqtisadi iştirakını genişləndirərək Qazaxıstan və Özbəkistanda islahatları fəal şəkildə dəstəkləyir və bölgə ölkələrini dayanıqlı inkişafa təşviq edir. 2023-cü ildə Aİ Mərkəzi Asiya üçün xüsusi strategiyanı təsdiq etdi ki, bu strategiya dayanıqlı enerji dəstəyi, infrastrukturun modernləşdirilməsi və iqlim dəyişikliyi ilə mübarizəni əhatə edir.
Yeni ittifaqların və tərəfdaşlıqların siçəklənməsi
Dünyanın ən böyük güclərinin maraqlarının kəsişdiyi Mərkəzi Asiya yeni tərəfdaşlıqların formalaşması üçün arenaya çevrilir. Geosiyasi rəqabət fonunda bölgə ölkələri artan müstəqillik nümayiş etdirərək böyük güclər arasında balans yaratmağa çalışır və hər bir əməkdaşlıqdan fayda əldə etməyə çalışır.
Demokratiya və insan haqları strateji təsir aləti kimi
ABŞ və Avropa İttifaqı fiziki olaraq Mərkəzi Asiyadan uzaqda yerləşsə də, onların bölgənin “demokratikləşmə” prosesində iştirakı xarici siyasətlərinin strateji aspektidir. Diplomatik və qeyri-hökumət kanalları vasitəsilə Qərb vətəndaş cəmiyyətini dəstəkləyir, demokratik dəyərlər adı altında liberal islahatları irəliləyir. Son beş ildə yalnız Qazaxıstan və Qırğızıstanda ABŞ-ın müxtəlif layihələrə maliyyə dəstəyi 1,5 milyard dolları ötüb.
Amerika və Avropa rəsmilərinin açıqlamaları, Mərkəzi Asiyanın Çin və Rusiyanın artan təsirinə qarşı mübarizədə vacibliyini vurğulayır. ABŞ dövlət katibi Antoni Blinken 2023-cü ildə Qazaxıstana səfəri zamanı qeyd etmişdir ki, “ABŞ Mərkəzi Asiya ölkələrinin suverenliyini və müstəqilliyini dəstəkləyir və onların dayanıqlığını gücləndirmək üçün iqtisadi və texnoloji dəstək göstərməyə hazırdır.” Avropa İttifaqı da iqtisadi və təhsil proqramlarını genişləndirir, Aral dənizinin bərpası və bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı kimi ekoloji təşəbbüslərdə iştirak edir. Humanitar kontekstə baxmayaraq, onların hərəkətlərinin aydın strateji məqsədi var: bölgəni Rusiyadan və Çindən həddindən artıq asılılıqdan qorumaq.
Türkiyə və İran: mədəni və etnik Bağlar
Yalnız qlobal deyil, həm də regional oyunçular, məsələn Türkiyə və İran, mədəni-tarixi bağlardan istifadə edərək Mərkəzi Asiyada mövqelərini gücləndirirlər. Türkiyə Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistanın daxil olduğu Türk Şurası vasitəsilə təsirini artırır. 2024-cü ilin oktyabrında keçirilən Türk Şurasının sammitində Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan “Türk xalqları ortaq gələcəyi gücləndirmək üçün səylərini birləşdirməlidir” deyə vurğulayıb. Bu bəyanat iqtisadi əməkdaşlıqda da dəstək tapıb: son il ərzində bölgəyə türk investisiyaları 5 milyard dolları keçərək infrastrukturun inkişafı, mədəni mübadilə və iqtisadi əlaqələrin güclənməsinə səbəb olub.
Öz növbəsində, İran mədəni və dil kökləri olan Tacikistanda mövqelərini gücləndirməyə yönəlib. Beynəlxalq sanksiyalara baxmayaraq, İran Mərkəzi Asiya ilə ticarət dövriyyəsini artıraraq, 2023-cü ildə 2,3 milyard dollara çatdırıb. Əlavə olaraq, İranın Mərkəzi Asiyaya dəmir yolu marşrutunun inkişafı Çin və Rusiya nəqliyyat dəhlizlərinə alternativ bir yol təklif edir.
Tarixi kontekst və yeni Amerika strategiyası: pragmatizmə keçid
Son illərdə ABŞ-ın xarici siyasəti xüsusən 2024-cü il seçkiləri ərəfəsində əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Yeni Amerika strategiyası, tanınmış ekspert Walter Russell Mead-in analizində vurğulandığı kimi, iqtisadi praqmatizm və milli maraqların qorunmasına əsaslanır. Mead öz məqaləsində Mərkəzi Asiya kimi regionlarda Amerika təsirini gücləndirməyi hədəfləyən və vətənpərvərlik üzərində qurulan dövlət idarəçiliyinə qayıdışı qeyd edir. Bu, Çinin qarşısının alınması strategiyasında yeni bir səhifədir və ABŞ iqtisadi təsirinin ənənəvi arenalardan kənarda genişləndirilməsinə yönəlib.
Ənənəvi olaraq ABŞ və Çin arasındakı rəqabət Cənubi Çin dənizi kimi dəniz zonalarında cəmləşmişdi. Lakin bu gün Mərkəzi Asiya Çini Avropa ilə birləşdirən quru dəhlizinin əsas elementi olaraq Pekin üçün strateji əhəmiyyətli bir regiona çevrilib. Öz növbəsində, Mərkəzi Asiya ABŞ üçün geosiyasi və iqtisadi maraqlarını qorumaq üçün vacib bir platforma rolunu oynayır, xüsusən Çin iqtisadi ekspansiya vasitəsilə təsirini dərinləşdirdikcə.
"Bir Kəmər, Bir Yol"
2013-cü ildə Çinin başladığı “Bir Kəmər, Bir Yol” layihəsi, Mərkəzi Asiyada mövcudluğunu gücləndirməyə yönəlmiş xarici iqtisadi siyasətinin mərkəzi elementinə çevrilmişdir. Bu plan, Çin məhsullarının Avropaya maneəsiz çatdırılmasını təmin edən infrastruktur və enerji layihələrini əhatə edir. 2013-2023-cü illər arasında Çin Mərkəzi Asiya ölkələrinə 40 milyard dollardan çox sərmayə qoymuşdur ki, bu da ticarət dövriyyəsinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına gətirib çıxarmışdır: 2022-ci ildə Çin və Mərkəzi Asiya arasındakı ticarət həcmi 2013-cü ilə nisbətən 50% artaraq 50 milyard dollara çatmışdır.
Çin sərmayələrində enerji sektoru xüsusi bir yer tutur. Məsələn, Qazaxıstanda Çin iki ölkəni birləşdirən və Çinə enerji resurslarının stabil çatdırılmasını təmin edən bir neft kəmərinin inşasını da daxil olmaqla 20 milyard dollardan çox vəsait yatırmışdır. Özbəkistanda Çin neft-qaz infrastrukturunun modernləşdirilməsinə 10 milyard dollardan çox sərmayə qoymuşdur. Türkmənistanda isə əsas Çin investisiyaları Mərkəzi Asiya-Çin qaz kəməri layihəsinə yönəlib, bu kəmər təbii qazın nəqlini təmin edir və Çinin neft və qaz ehtiyaclarının təxminən 30%-ni qarşılayır.
Mərkəzi Asiyanın strateji əhəmiyyəti: yeni rəqabət erası
Qlobal qeyri-sabitlik fonunda, xüsusilə Ukrayna və Yaxın Şərqdəki böhranlar səbəbindən, Çin Mərkəzi Asiyanı həyati əhəmiyyətli enerji resursları və logistika dəhlizi kimi qəbul edir. Bu dəhliz daha təhlükəsiz və daha sabit marşrutlarla təchizat riskini azaldır. Pekin bölgədəki əsas infrastruktur layihələrinə fəal şəkildə sərmayə qoyaraq mövqeyini gücləndirir və bu da ABŞ üçün ciddi bir sınaq yaradır.
Vaşinqton üçün Mərkəzi Asiyadakı mübarizə yalnız Çinə qarşı rəqabətlə məhdudlaşmır, həm də bölgədə iqtisadi və siyasi müstəqilliyi dəstəkləyərək avtoritar rejimlərin güclənməsinə qarşı strateji bir missiya daşıyır. Yeni Amerika strategiyası Mərkəzi Asiya ölkələrinə Çin və Rusiyanın təsirinə alternativ təqdim edə biləcək iqtisadi və diplomatik alyansların yaradılmasına diqqət yetirir, beləliklə onların suverenliyini güclənən gərginlik şəraitində dəstəkləyir.
ABŞ-ın cavab addımları: yeni iqtisadi cəbhənin formalaşdırılması
ABŞ Əfqanıstandan qoşunlarını çıxardıqdan və Mərkəzi Asiyada hərbi mövcudluğunu əhəmiyyətli dərəcədə azaltdıqdan sonra, iqtisadi əməkdaşlıq və diplomatik təşəbbüslərə yönəlmiş “yumşaq” təsir strategiyasını seçmişdir. 2023-cü ilin sentyabrında prezident Co Bayden bütün beş Mərkəzi Asiya respublikalarının liderləri ilə “C5+1” sammitində tarixi bir görüş keçirdi və bu görüşdə regionun iqtisadi dayanıqlığını artırmaq məqsədilə ERICEN proqramına (Mərkəzi Asiya üçün İqtisadi Dayanıqlılıq Təşəbbüsü) 25 milyon dollar ayıracağını elan etdi. Bu proqram xüsusi sərmayələrin cəlb edilməsinə, kiçik və orta sahibkarlığın dəstəklənməsinə və infrastrukturun inkişafına yönəlib ki, bu da regionun Çin və Rusiyadan iqtisadi asılılığını azaltmalıdır.
Qərblə inteqrasiya: dayanıqlı iqtisadi inkişafa fokuslanma
ABŞ iqtisadi dəstəklə yanaşı, Mərkəzi Asiyanın Qərb bazarlarına inteqrasiyasını gücləndirməyə çalışır ki, bu da şəffaflıq, sabitlik və daxili tənzimləmə səviyyəsinin yüksəlməsinə töhfə verir. 2024-cü ildə ABŞ və Mərkəzi Asiya arasında Ticarət və İnvestisiya Çərçivə Sazişi Şurasının (TIFA) birgə bəyanatında ticarət və investisiya əlaqələrinin gücləndirilməsinə vurğu edilmişdir. Prioritetlər sırasında gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi, rəqəmsal infrastrukturun təkmilləşdirilməsi və tənzimləmə standartlaşdırılması yer alır ki, bu da regiona yeni xarici investisiyaların cəlb olunmasına kömək etməlidir. Bu strategiya Mərkəzi Asiya üçün alternativ iqtisadi yol yaratmağa, onun Qərb bazarlarına çıxışını genişləndirməyə və Çin asılılığının risklərini minimuma endirməyə yönəlib.
Mərkəzi Asiyanın problemləri və imkanları: iqtisadi balans axtarışı
Çin investisiyalarının təqdim etdiyi mühüm üstünlüklərə baxmayaraq, Mərkəzi Asiya ölkələri yeni çağırışlarla üzləşirlər. Çinin əsas iqtisadi sahələr üzərində nəzarəti yerli əhali və elita arasında narahatlıq doğurur. Qazaxıstan və Qırğızıstanda artan anti-Çin əhval-ruhiyyəsi müşahidə olunur, çünki bir çoxları artan Çin təsirini milli müstəqilliyə və davamlı inkişafa təhdid kimi görürlər. ABŞ, özəl biznesi dəstəkləmə proqramları və ticarətdə şəffaflıq təşəbbüsləri ilə bölgə iqtisadiyyatlarının müxtəlifləşməsi və müstəqilliyini təmin edən alternativ bir yol təklif edir.
Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT): regional müstəqillik üçün yeni ittifaq
Xarici qüvvələrin artan təsiri şəraitində Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) regional əməkdaşlığı gücləndirmək üçün perspektivli bir vasitə kimi formalaşır. Belə bir ittifaqın yaradılması Mərkəzi Asiya ölkələrinə vahid siyasət müəyyənləşdirməkdə, xarici dövlətlərdən asılılığı azaltmaqda və həm Çindən, həm də ABŞ-dan gələn təzyiqlərə qarşı dayanıqlılığı artırmaqda kömək edə bilər. TDT, bölgə ölkələrinin ümumi problemlərinin həlli üçün vacib bir forum ola bilər, müstəqilliyi və regional kimliyi dəstəkləyərək, Mərkəzi Asiya dövlətlərinin uzunmüddətli maraqlarına yönəlmiş daha balanslı siyasətin təməlini yarada bilər.
Mərkəzi Asiya geosiyasi mübarizə meydanı kimi
Mərkəzi Asiya, ənənəvi ittifaqların dəyişikliklərə məruz qaldığı və bölgə ölkələri üçün yeni əməkdaşlıq imkanlarının yarandığı yeni bir dövrün astanasında dayanır. Mərkəzi Asiyanın strateji mövqeyi qlobal oyunda əsas elementə çevrilir, burada ABŞ bu bölgəni artan Çin təsirinin qarşısını almaq üçün istifadə etməyə çalışır. Eyni zamanda, Mərkəzi Asiya ölkələrinin öz təbii sərvətlərinə və əlverişli coğrafi mövqeyinə əsaslanaraq öz inkişaf yollarını seçmək imkanı yaranır.
Bununla belə, bu imkanlardan uğurla istifadə etmək, regional liderlərin qəbul etdiyi qərarlardan asılıdır. İqtisadi resursların və strateji ittifaqların düzgün idarə edilməsi ilə Mərkəzi Asiya, qlobal geosiyasi proseslərə və güc balansına əhəmiyyətli təsir göstərə bilən dayanıqlı və çiçəklənən bir regiona çevrilə bilər.
İqtisadi təsir, təhlükəsizlik və demokratik ideallar
Hazırda Mərkəzi Asiya təkcə yüksək iqtisadi və siyasi potensiala malik bir region olmaqla kifayətlənmir, həm də kəskin geosiyasi qarşıdurmaların arenasına çevrilir. Çin, öz iqtisadi təsirini artıraraq, regionu öz iqtisadi şəbəkəsinə inteqrasiya etməyə yönəlmiş “Bir Kəmər, Bir Yol” kimi genişmiqyaslı layihələri həyata keçirir. Digər tərəfdən, Rusiya təhlükəsizlik məsələlərinə diqqət yetirir və regionda mövqelərini gücləndirmək üçün Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) və Avrasiya İqtisadi Birliyi (AİB) kimi mexanizmlərdən istifadə edir.
Qərb isə demokratik idealları təbliğ edərək Mərkəzi Asiyada öz təsirini genişləndirmək vətəndaş cəmiyyətini və islahatları dəstəkləməklə bu regionda təsirini artırmaq fürsəti görür. Bu mürəkkəb oyunda hər bir tərəf Mərkəzi Asiya ölkələrinin suverenliyinə və müstəqilliyinə təzyiq göstərərək əlavə gərginlik və maraqların toqquşmasına səbəb olur.
Köhnə müttəfiqlər, yoxsa yeni tərəfdaşlar?
Mərkəzi Asiyanın hər bir dövləti vacib bir seçim qarşısındadır: ənənəvi müttəfiqlərinə sadiq qalmaq, yoxsa yeni tərəfdaşlara açılmaq. Bu dilemma regionun gələcəyini müəyyən edə bilər və məsuliyyətli liderlər həm təhlükəsizlik, həm də inkişaf baxımından daxili və xarici amilləri nəzərə almalıdırlar.
Bu böyük geosiyasi oyunun yekun nəticəsi hələ bəlli deyil. Amma bir şey dəqiqdir ki, Mərkəzi Asiya uğrunda mübarizə XXI əsrin beynəlxalq siyasətində əsas mövzulardan biri olacaq. Böyük təbii resurslara və unikal coğrafi mövqeyə malik olan bu region dünya siyasətinin mərkəzində qalmağa davam edəcək. Hər bir oyunçu həm əməkdaşlıq, həm də qarşıdurma üçün yeni yollar axtarmaq və kompromislərə getmək məcburiyyətində qalacaq.