Çinin 2023-2024-cü illərdə əsas geosiyasi məqsədi Şərqi Asiyada liderliyini bərpa etməkdir. Tarixən iki minillik ərzində Çin Şərqi Asiyada üstün güc rolunu oynayıb.
Amma 1842-ci ildə imzalanmış Nankin müqaviləsi ilə Çin Qərb və Yaponiya ilə asılı vəziyyətə düşmüşdü. Hazırda Çin yenidən tarixi rolunu bərpa etmək və geosiyasi mənzərənin formalaşmasında daha fəal iştirak etmək üçün güclü resurslara malikdir.
Çinin geosiyasi resursları
Demoqrafik güc
Çinin əhalisi 1 milyard 400 milyon nəfərə yaxınlaşır və bu, Çini dünyanın ən sıx məskunlaşan ölkələrindən biri edir. Bu əhali potensialı həm daxili istehlak bazarını gücləndirir, həm də əmək resurslarının genişliyini təmin edir.
Ərazi resursları
Çinin ümumi ərazisi təxminən 9,6 milyon kvadrat kilometrdir: bu göstərici ilə Çin dünyada Rusiya və Kanadadan sonra üçüncü yerdə dayanır. Bu geniş ərazi geosiyasi və strateji baxımdan böyük üstünlük təmin edir. Çinin coğrafi mövqeyi Asiya-Sakit Okean regionunda mühüm təsir gücünə malikdir, bu da onu beynəlxalq ticarət və nəqliyyat yollarının mərkəzinə çevirir.
İqtisadi güc
Çinin iqtisadiyyatı 2023-cü ildə də sürətlə böyüyür. 1950-ci ildə Çin qlobal ÜDM-in cəmi 3,3%-ni təşkil edirdisə, 1992-ci ildə bu rəqəm 10%-ə yüksəldi. 2024-cü ilə qədər isə proqnozlar göstərir ki, Çin qlobal ÜDM-in təxminən 20%-dən çoxunu təmin edəcək. Çin iqtisadiyyatının belə bir sürətlə böyüməsi ölkənin beynəlxalq ticarət və maliyyə bazarlarında mövqeyini möhkəmləndirir. 2023-cü ildə Çin dünyada birbaşa xarici investisiyalar üzrə ilk üçlüyə daxil olub və 50 milyard ABŞ dolları həcmində xarici investisiya cəlb edib. Çinin valyuta ehtiyatları isə 2023-cü ildə 90 milyard ABŞ dollarına çatıb ki, bu da ona beynəlxalq bazarda güclü təsir imkanları verir.
Hərbi güc
Çin 2023-2024-cü illərdə hərbi potensialını daha da genişləndirib. Ölkə 300-ə yaxın strateji nüvə raket başlığına malikdir və bu göstərici yaxın onilliklərdə artaraq 600-900-ə çatdırıla bilər. Çin Silahlı Qüvvələrinin şəxsi heyəti 4 milyon nəfərdən çoxdur. Pentaqonun məlumatlarına əsasən, 2023-cü ildə Çinin hərbi xərcləri illik 90 milyard ABŞ dollarına çatıb. Çin iqtisadiyyatının sürətli inkişafı hərbi gücün artırılması ilə yanaşı, yeni texnologiyaların və silah sistemlərinin inkişafına da imkan verir. Çin öz nüvə arsenalını artırmaqda davam edir və beynəlxalq arenada hərbi gücünü möhkəmləndirmək məqsədi ilə strateji addımlar atır.
BMT və qlobal təsir
Çin BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü olmaqla veto hüququna malikdir. 2023-cü ildə Çin həm də bir sıra qlobal və regional hökumətlərarası təşkilatlarda fəal iştirak edir, bu da ona beynəlxalq siyasətə təsir etməyə imkan verir.
Daxili problemlər və çətinliklər
Çinin regional liderlik ambisiyaları müəyyən daxili problemlərlə qarşılaşır. 2023-cü ilin statistikasına görə, ölkə daxilində 29 vilayətin iqtisadi inkişaf səviyyəsi arasında ciddi fərqlər mövcuddur. Bununla yanaşı, qloballaşmanın təsiri altında iqtisadiyyat, cəmiyyət və siyasi sistem arasında ziddiyyətlər yaranmaqdadır. Çində iqtisadiyyat 25 il ərzində sabit şəkildə böyüsə də, yoxsul və varlı təbəqələr arasında uçurum genişlənməkdədir. 2023-cü ildə adam başına düşən ÜDM 7600 ABŞ dollarına çatıb və bu göstərici ilə Çin dünya üzrə 109-cu yerdədir.
Sosial və siyasi problemlər
Çində sosial qeyri-bərabərlik və yoxsulluq problemləri qalmaqdadır. Rəsmi statistikaya görə, 2023-cü ildə ölkə əhalisinin ən zəngin 20%-i ümumi gəlirlərin 50%-ni əldə edirdi, ən yoxsul 20%-i isə cəmi 4,7%-lə kifayətlənirdi. Səhiyyə və təhsil hələ də milyonlarla çinli üçün əlçatmaz olaraq qalır. 2023-cü ildə ölkədə təxminən 80 min etiraz aksiyası qeydə alınmışdır ki, bu da sosial gərginliyin səviyyəsini göstərir.
Çin-Avropa münasibətləri
Son iki onillikdə Çinin Avropada iqtisadi gücü artmaqda davam edir və bu, qitənin maliyyə mənzərəsini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirib. 2023-cü ildə Çin Avropanın ən böyük ticarət tərəfdaşına çevrilmişdi. Avropa İttifaqı (Aİ) ilə Çin arasında idxal olunan malların 20.8%-ni Çin təmin edirdi, Aİ-nin ixracatında isə Çin 9%-lik payla üçüncü sırada yer alırdı.
İqtisadiyyat bu gün geopolitik proseslərin əsas mühərriklərindən birinə çevrilib. Ölkələr xarici siyasət məqsədlərini formalaşdırmaq və qlobal arenada üstünlük qazanmaq üçün öz maliyyə güclərini istifadə edirlər. Nəticə etibarilə, Aİ Çini həm danışıqlar tərəfdaşı, həm də iqtisadi rəqib və sistemli rəqib kimi xarakterizə etməyə başladı. Bu, Çinin yüksəlişinin qlobal miqyasda yaratdığı çağırışların nə qədər ciddi olduğunu vurğulayan bir bəyanat oldu.
Avropa İttifaqı yarandığı gündən milliçiliyə qarşı durmaq və qarşılıqlı anlayışı ticarət siyasətləri vasitəsilə inkişaf etdirmək məqsədi daşıyırdı. Altı üzv dövlətdən 27-yə qədər böyüyən Aİ qlobal iqtisadi güc halına gəldi. Ancaq bu iqtisadi gücün olmasına baxmayaraq, Aİ bu gün öz iqtisadi vassala çevrilmək riskindən qaçmaq üçün Çinlə mübarizə aparır. Bu, qlobal nizamın dəyişən dinamikasında iqtisadi gücün strateji üstünlüyü necə müəyyən etdiyini və yumşaq gücün tək başına heç kimin maraqlarını təmin edə bilməyəcəyini açıq şəkildə göstərir.
Çin isə Avropa ilə münasibətlərində ənənəvi institusional çərçivələri aşaraq 15 Aİ üzv dövləti ilə "Bir kəmər, bir yol" təşəbbüsü çərçivəsində ikitərəfli sazişlər imzalayıb. Çin həmçinin Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri ilə “14+1” mexanizmini quraraq Avropanın zəif cəhətlərini və idarəçilik çatışmazlıqlarını istismar etməyi bacarıb. Bu, iqtisadi təzyiqin beynəlxalq münasibətlərin formalaşmasında nə qədər güclü bir faktor olduğunu göstərir.
Son on ildə Aİ eyni zamanda ABŞ ilə ciddi təzyiqlərlə üzləşib. Hətta 1997-ci ildə Brezinski güclü və birləşmiş Avropanın ABŞ üçün potensial qlobal rəqibə çevrilə biləcəyi ilə bağlı xəbərdarlıq etmişdi. Obama dönəmində "Asiyaya Dönüş" siyasəti və Donald Tramp hakimiyyəti isə bu tərəfdaşlığı təməldən sarsıtdı. Aİ Çinlə ticarət əlaqələrini möhkəmləndirməyə çalışsa da, ABŞ-ın sərt iqtisadi siyasətləri və Çinlə qarşıdurma Avropanı çətin mövqeyə salıb.
Bütün bunlara əlavə olaraq, Ukraynadakı hərbi əməliyyatlar qlobal güc balansını daha da mürəkkəbləşdirib. ABŞ-ın bu münaqişəyə daha aktiv şəkildə müdaxilə etməsi və Qərb ittifaqları qurması Çinlə Aİ münasibətlərini yeni bir istiqamətə yönəldir. Çin, bir tərəfdən, Ukrayna münaqişəsində sülh vasitəçisi kimi çıxış etməyə çalışır, digər tərəfdən, Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında münasibətlərin normallaşmasında vasitəçilik edir.
Aİ isə bu mürəkkəb vəziyyətlə başa çıxmaq üçün həm ABŞ, həm də Çinlə münasibətləri diqqətlə tarazlaşdırmağa məcburdur. Avropanın "strateji suverenliyi" hədəfi, qlobal mövqeyini gücləndirmək və uzunmüddətli məqsədlərinə çatmaq üçün vacib olsa da, üzv dövlətlər arasında vahid xarici siyasət və müdafiə strategiyası formalaşdırmaq hələ də çətinliklərlə qarşılanır.
Avropanın Çinə qarşı ehtiyatlı yanaşması təkcə insan hüquqları məsələləri ilə məhdudlaşmır. Bu, əsasən Pekinin strateji sektorlarda artan nəzarəti və Avropanın Çin texnologiyasına olan asılılığı ilə bağlı narahatlıqlardan qaynaqlanır. Aİ Çinlə əməkdaşlığı genişləndirərkən süni intellekt, təchizat zəncirləri, rəqəmsal iqtisadiyyat və iqlim dəyişikliyi kimi sahələrdə daha fəal iştirak etməli və öz suverenliyini qorumağa çalışmalıdır.
Son nəticədə, Avropa ABŞ-la eyni səviyyədə Çinlə qarşıdurmaya cəlb olunmasa da, qlobal arenada balansı saxlamaq üçün Çini daha çox tərəfdaş, rəqibdən çox əməkdaş kimi qəbul etməli və beynəlxalq əməkdaşlığı inkişaf etdirməlidir.
"Səmaaltı İmperiya"nın əsas geosiyasi vektorları
Çinin əsas geosiyasi vektorları və 2023-2024-cü illərə aid strateji istiqamətləri dünyada çoxqütblü bir düzən yaratmaq və regional, həm də qlobal liderlik mövqeyini gücləndirməkdən ibarətdir. Çin bu hədəflərə çatmaq üçün hərəkətə keçib, milli maraqlarını ön planda tutaraq, müstəqil və praqmatik geosiyasi strategiyalar həyata keçirir. Bu məqalədə Çinin geosiyasi vektorlarına nəzər salaraq, onun Asiya, Avrasiya və dünya miqyasında hansı addımlar atdığını, eyni zamanda, qarşılaşdığı əsas maneələri müzakirə edəcəyik.
1. Çoxqütblü dünyanın tərəfdarı olmaq
Çin Rusiya kimi, çoxqütblü dünyanın tərəfdarıdır və 2023-2024-cü illərdə özünü bu dünyanın əsas mərkəzlərindən biri kimi görməyə hazırlaşır. Çin son illərdə ABŞ-ın Şərqi Asiyadakı maraqlarına qarşı açıq-aşkar meydan oxumağa başlayıb. Bunun bariz nümunəsi 1996-1999-cu illərdə Tayvanın statusu, Honkonqda demokratiya, Tibet məsələsi, Koreya yarımadasının birləşməsi və Cənubi Çin dənizindəki adalara nəzarət ilə bağlı mübahisələrdə özünü göstərdi. Buna baxmayaraq, Çin ABŞ-la iqtisadi və ticarət sahələrində əməkdaşlıq edir və bu əməkdaşlıq 2023-cü ildə də davam edib. ABŞ-la Çin arasındakı qarşılıqlı strateji anlaşma olmadan Avrasiyada sabit güc balansının formalaşması mümkün deyil.
2. Mərkəzi Asiyadakı təsir gücünü artırmaq
Çinin Mərkəzi Asiyada əsas geosiyasi hədəflərindən biri, bu bölgədə əsas rol oynayan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) vasitəsilə təsirini artırmaqdır. Əvvəllər Çin bu bölgə ilə əsasən sərhəd mübahisələrinin həlli və təhlükəsizlik məsələləri ilə maraqlanırdısa, 2023-cü ildə Çin artıq Mərkəzi Asiyanın genişmiqyaslı iqtisadi mənimsənilməsinə başlamışdır. Bu, Çini Rusiyanın möhkəmləndiyi bu regionda əsas rəqib halına gətirib. Xüsusilə zəngin enerji resursları ilə tanınan Mərkəzi Asiya ölkələri Çin üçün prioritetdir. 2024-cü il üçün Çin artıq Qazaxıstandan qaz idxal edir, Türkmənistan və Özbəkistan ilə də əməkdaşlığı genişləndirir. Türkmənistanın Çinlə birlikdə inşa etdiyi qaz kəməri vasitəsilə Aşqabad hər il Pekinə 30 milyard kubmetr qaz ixrac etməyi öhdəsinə götürüb. 2023-2024-cü illərdə Çin bu regionda azad ticarət və kapital hərəkəti zonasının yaradılmasını təmin edib və 87 yeni nəqliyyat layihəsini reallaşdırıb. Bu layihələrin ən mühümlərindən biri Xəzər dənizindən Çinə (Rusiya, Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstan vasitəsilə) uzanan nəqliyyat dəhlizidir.
3. Regional rəqiblərlə münasibətlər
Çin, regionda əsas qonşuları olan Rusiya, Yaponiya və Hindistanın birləşərək onun əleyhinə hərəkət etməsindən narahatdır. Xüsusilə Yaponiya və ABŞ arasında mövcud ittifaqın genişlənməsi və Avstraliya ilə üçtərəfli əməkdaşlıq Pekini ciddi narahat edir. Bu ittifaq 2023-cü ildə də möhkəmləndirilib və Çinin geosiyasi mövqeyinə ciddi təhdidlər yaradır.
4. Yaponiya ilə rəqabət
Çin və Yaponiya arasındakı münasibətlər ziddiyyətlidir: iqtisadi sahədə yaxın əməkdaşlıq olsa da, siyasi arenada rəqabət və soyuq münasibətlər hökm sürür. 2023-cü ildə Çin və Yaponiya arasındakı ticarət dövriyyəsi 170 milyard ABŞ dollarını keçmişdir. Amma Çin Yaponiya ordusunun hərbi potensialını bərpa etmə cəhdlərinə qarşı çıxır və Yaponiyanın tarixdəki hərbi təcavüzlərini etiraf etmədiyini düşünür. Xüsusilə 1937-ci ildə Nankin qırğınının tarix dərsliklərindən çıxarılması Çin tərəfindən ciddi narazılıqla qarşılanır.
5. İnkişaf etməkdə olan dünya ilə əlaqələr
Çin uzun müddətdir ki, özünü Asiya, Afrika və Latın Amerikasının inkişaf etməkdə olan xalqlarının müdafiəçisi kimi göstərir. 2023-cü ildə Çin Afrikada təsirini artırmaq üçün addımlar atıb, xüsusilə enerji sektorunda böyük layihələr həyata keçirib. Çin Afrikaya maliyyə yardımlarını ikiqat artırmağı və bu ölkələrə 5 milyard ABŞ dolları həcmində kreditlər verməyi vəd edib. Latın Amerikasında Çin antiamerikan əhval-ruhiyyədən istifadə edərək bu regiondakı mövqeyini gücləndirir və Kuba, Venesuela, Boliviya kimi ölkələrlə yaxın münasibətlər qurur.
Çin 2023-2024-cü illərdə geosiyasi mövqeyini möhkəmləndirmək üçün çoxsaylı strateji vektorlar üzrə fəaliyyət göstərir. Onun əsas məqsədi çoxqütblü dünya düzənində aparıcı mövqelərdən birini tutmaq, Mərkəzi Asiyada təsirini artırmaq və inkişaf etməkdə olan dünya ilə əlaqələrini genişləndirməkdir. Çin bu məqsədlərə çatmaq üçün həm iqtisadi, həm də hərbi gücünü artırır, eyni zamanda regional və qlobal arenada ABŞ və digər rəqibləri ilə münasibətlərini yenidən müəyyənləşdirir.
Çin və Azərbaycan arasındakı münasibətlər 2023-2024-cü illərdə daha da dərinləşərək strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə çatmışdır. İki ölkə arasında siyasi, iqtisadi, geosiyasi və humanitar sahələrdə əlaqələr davamlı olaraq inkişaf edir və bu əməkdaşlıq, qlobal miqyasda strateji maraqların uzlaşması əsasında güclənməkdədir. Bu məqalədə Çin və Azərbaycan arasındakı əsas əməkdaşlıq sahələrinə, rəsmi sənədlərə, müqavilələrə və iki ölkənin beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində qarşılıqlı fəaliyyətinə nəzər salınacaq.
Siyasi və geosiyasi əməkdaşlıq
Azərbaycan və Çin arasında siyasi münasibətlər 1992-ci ildə diplomatik əlaqələrin qurulması ilə başlamış və 2015-ci ildə strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksəlib. 2023-cü ilin sonuna doğru Çin və Azərbaycan arasında yüksək səviyyəli qarşılıqlı səfərlər və siyasi dialoqlar davam etdirilib. Prezident İlham Əliyevin 2019-cu ildə Çinə səfəri və Çin Xalq Respublikasının Sədri Si Cinpin ilə görüşü, iki ölkə arasında əməkdaşlığın yeni mərhələsini başlatmışdır. Həmin görüşdə "Azərbaycan Respublikası ilə Çin Xalq Respublikası arasında Strateji Tərəfdaşlıq Münasibətləri haqqında Birgə Bəyanat" imzalanıb. Bu sənəd, iki ölkə arasındakı münasibətlərin daha da möhkəmləndirilməsinə və bütün səviyyələrdə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın genişlənməsinə zəmin yaratmışdır.
Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı və BRİCS çərçivəsində əməkdaşlıq
Azərbaycan və Çin Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) çərçivəsində də fəal əməkdaşlıq edirlər. Azərbaycan 2016-cı ildən etibarən ŞƏT-in dialoq üzrə tərəfdaşı statusuna malikdir və bu status Çin ilə iqtisadi və təhlükəsizlik sahələrində əməkdaşlığın daha da dərinləşməsinə şərait yaradır. Xüsusilə enerji və nəqliyyat layihələri çərçivəsində ŞƏT-də Azərbaycan-Çin əməkdaşlığı diqqət çəkir. Bundan əlavə, Azərbaycanın BRİCS-ə olan marağı da artmaqdadır, və Çinin bu təşkilatda mühüm üzv olması Azərbaycan üçün BRİCS çərçivəsində də yeni imkanlar yaradır.
İqtisadi əməkdaşlıq və layihələr
Çin ilə Azərbaycan arasında iqtisadi əməkdaşlıq xüsusilə ticarət və enerji sektorunda güclüdür. 2023-cü ilin statistikasına görə, iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 2 milyard ABŞ dollarını keçmişdir. Azərbaycan neft və qaz sektoru vasitəsilə Çin bazarına mühüm enerji ixracatçılarından biri olaraq çıxış edir. Xəzər dənizi vasitəsilə həyata keçirilən nəqliyyat layihələri, xüsusilə Bakı-Tbilisi-Kars dəmir yolu xətti, Azərbaycanın Çin ilə "Bir Kəmər, Bir Yol" təşəbbüsü çərçivəsindəki əlaqələrini möhkəmləndirir.
Çin 2013-cü ildən etibarən bu layihəni təşviq edir və Azərbaycan da bu layihədə vacib bir əlaqə nöqtəsi kimi çıxış edir. "Bir Kəmər, Bir Yol" təşəbbüsü çərçivəsində Azərbaycan Çin üçün Avropa və Asiya arasında mühüm tranzit ölkəsinə çevrilib. Bu təşəbbüs çərçivəsində Azərbaycan Çindən böyük sərmayələr cəlb etmiş və nəqliyyat infrastrukturunun genişləndirilməsi üçün bir sıra layihələr həyata keçirilmişdir. Məsələn, 2024-cü ildə Azərbaycanla Çin arasında yeni logistika mərkəzlərinin açılması və Bakı limanının infrastrukturunun genişləndirilməsi planlaşdırılır.
Rəsmi sənədlər və iqtisadi sazişlər
Azərbaycan və Çin arasında 2023-2024-cü illərdə imzalanmış bir neçə iqtisadi saziş mövcuddur. Məsələn, 2023-cü ilin sentyabrında "Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat Nazirliyi ilə Çin Xalq Respublikasının Ticarət Nazirliyi arasında Ticarət Əməkdaşlığı Haqqında Memorandum" imzalanıb. Bu sənəd, iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsinin artırılmasına və birgə iqtisadi layihələrin həyata keçirilməsinə zəmin yaradır. Bundan əlavə, 2024-cü ildə Azərbaycan ilə Çin arasında birgə sənaye parklarının yaradılması üzrə razılaşma imzalanmışdır ki, bu da iki ölkənin iqtisadi əməkdaşlığını daha da gücləndirəcək.
Humanitar əlaqələr və mədəni mübadilə
Humanitar sahədə Azərbaycan və Çin arasında geniş əməkdaşlıq mövcuddur. 2023-2024-cü illərdə təhsil və mədəniyyət sahələrində bir sıra layihələr həyata keçirilmişdir. Xüsusilə, Azərbaycan gənclərinin Çin universitetlərində təhsil alma imkanları genişlənib. Həmçinin, Konfutsi İnstitutları Azərbaycanda fəaliyyət göstərir və Çin dilinin tədrisi ilə bağlı geniş layihələr həyata keçirilir. 2023-cü ildə iki ölkə arasında mədəniyyət günləri təşkil edilmiş, bu tədbirlər iki xalq arasında mədəniyyətlərarası dialoqu gücləndirib.
Çin və Azərbaycan arasındakı münasibətlər hərtərəfli və strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksəlib. İki ölkə arasında siyasi, iqtisadi, geosiyasi və humanitar sahələrdə əlaqələr daha da dərinləşməkdədir. Rəsmi sənədlər və müqavilələr əsasında qurulan bu əməkdaşlıq, iki ölkənin regional və qlobal miqyasda strateji maraqlarını uzlaşdırmağa və qarşılıqlı faydalı layihələri həyata keçirməyə imkan verir. Azərbaycanın Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı və BRİCS çərçivəsində Çinlə əməkdaşlığı, xüsusilə Mərkəzi Asiya və Qafqaz regionunda sabitlik və inkişaf üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.
... Məşhur Çin mütəfəkkiri Konfutsi demişdi: “Sülh içində olmaq sənin həyatını aydınladar, ancaq böyük işlər görmək sənin sülhə doğru addımlarını formalaşdırar.” Bu, Çin və Azərbaycanın qarşılıqlı əməkdaşlıq və sülh yolunda atdıqları addımları təcəssüm etdirir.
Prezident Si Cinpin də qeyd etmişdi: “İrəliyə doğru addım atmaq üçün möhkəm köklər lazımdır. Ən böyük güc sabitlikdə və davamlı inkişafdadır.” Bu aforizm Çin və Azərbaycanın strateji əməkdaşlığının əsasını təşkil edən davamlı inkişafı və hər iki ölkənin ortaq gələcək üçün qoyduğu möhkəm təməlləri xatırladır.
Lao Tzu isə belə deyirdi: “Uğur səbrlə və müdrikliklə gəlir. Çətinliklər nə qədər böyük olsa da, irəliləmək və nəticə əldə etmək üçün əzm və vaxt lazımdır.” Bu ifadə iki ölkənin ortaq layihələrdə və beynəlxalq arenada göstərdikləri səbr və əzmə işarə edir.